Ný saga - 01.01.1991, Blaðsíða 67

LJÓS, LESTUR OG FÉLAGSLEGT TAUMHALD
Olíulampinn olli byltingu I lestrarvenjum fólks og gróf undan
húsbóndavaldinu.
burstabæjunum. Jafnvel þótt
fleiri en einn svæfi í herbergi
jukust nú möguleikar fólks til
næðis og einkalífs - til þess að
lesa í einrúmi sjálfvalið efni.23
Þegar þessar aðstæður höfðu
skapast var einnig lagður
grundvöllur að fjölþættari og
umsvifameiri útgáfu veraldlegs
prentmáls.24 Má rekja eflingu
margvíslegrar útgáfu tímarita,
fréttablaða, bóka og ritlinga á
íslandi á síðustu áratugum 19.
aldar til þessa?
Því verður ekki svarað með
vissu án rækilegra rannsókna,
en ólíklegt er að ísland hafi í
þessu efni greint sig að marki
frá öðmm Norðurlöndum. Ljóst
er af tilvitnaðri frásögn Olínu
Jónasdóttur hér að framan að
ungdómurinn var sólginn í
bækur sem örðugt var að lesa
í baðstofunni í trássi við vilja
húsbænda. Víða voru stofnuð
lestrarfélög í sveitum og
þorpum á síðasta fjórðungi 19.
aldar þannig að almenningur
átti greiðari aðgang að bókum
en áður. Þetta virðist hafa
dregið úr kvöidvökulestri ef
marka má Jónas frá Hrafnagili
sem segir:
Rúmin voru þannig
vettvangur
einkalífs og helsti
geymslustaöur
verömæta - jafnt
þeirra sem vel
voru fengin og
hinna sem aörir
söknuöu.
Eftir 1880 fór mjög að dofna
yfir sögulestrinum, og er
hann nú víðast að hverfa.
Vinnukappið er nú svo miklu
minna, og hver les nú með
sjálfum sér í sinu horni, það
sem út kemur og gengur í
lestrarfélögum. En sögu-
fróðleikur fólks hefir stórum
minnkað að sama skapi, en
ekki verður því neitað, að
fróðleikur hefir breiðzt út í
fleiri áttir.25
Sé þetta rétt styður það
röksemdafærsluna hér að
framan. Húsbændur voru að
tapa stjórn sinni á því sem lesið
var. Lesefnið styrkti ekki lengur
húsbóndavald og guðsótta. Það
var af öðrum toga og barst fleira
fólki fyrir sjónir. Nýjar aðstæður
voru að skapast: Almenningur
átti nú ríkari von um einkalíf en
áður og a.m.k. hluta þess var
varið til lestrar sjálfvalins efnis.
MYRKRIÐ OG
EINKALÍFIÐ
Þótt yfirráð húsbóndans yfir
ljósinu og stjórn hans á því til
hvers það var notað hafi mótað
heimilislíf í íslenskum
baðstofum á fyrri öldum var
það þó myrkrið sem tryggði
fólki þann vott af einkalífi sem
unnt var að eiga við þá
húsaskipan og heimilishætti
sem víðast tíðkuðust. Bað-
stofan var ekki einungis
sameiginlegur vinnu- og
samverustaður, hún var einnig
svefnskáli flestra - og oft allra -
heimilismanna. Meðan ljós
logaði í baðstofunni var allt
atferli manna öðrum til sýnis.
Þegar slökkt hafði verið hófst
einkalífið.
Nú má ætla að því einkalífi
sem unnt var að eiga við þessar
aðstæður hafi verið settar
þröngar skorður. Einatt deildu
menn rúmi og víða var
þröngbýlt. Einkalíf fóks var
fyrst og fremst virt með
afskiptaleysi annarra
heimilismanna þegar gengið
hafði verið til náða. Þetta er
m.a. ljóst af réttarhöldum í
dulsmálum. Kona gat fætt barn
í rúmi sínu án þess að aðrir
heimilismenn segðust hafa
orðið þess varir.26 Kynlíf innan
baðstofuveggja var einnig háð
svipuðu afskiptaleysi. Það sem
menn gerðu í rúmum sínum
var þeirra mál en ekki annarra.
Menn geymdu verðmæti sín í
rúminu, fóru um þau höndum
Fyrr á öldum voru möguleikar fólks til einkalífs takmarkaðir. Oft var rúmið eini
griðarstaðurinn.
6 5