Ný saga - 01.01.1991, Blaðsíða 13

Hjalti Hugason
SÖGUSIÐFRÆÐI
Það undarlega heiti, er
þessum pistli hefur verið
valið - sögusiðfræði, er
hér notað sem samheiti yfir
vangaveltur urn ýmis álitamál,
sem upp koma varðandi
sagnfræðirannsóknir og sögu-
ritun. Pað er mat þess, sem
hér lætur þanka sína út ganga
á þrykk, að rnjög bresti á, að
um slík mál hafi verið fjallað í
þeim mæli, sem nauðsynlegt er.
Kröftug umræða um sögu-
siðfræði mundi fremur en
nokkur skoðanaskipti önnur
valda endurmati og endurnýjun
á sviði fræðigreinarinnar. Til
jress að svo mætti verða, yrði
þó að taka á málum með
beinskeyttum hætti og fjalla um
sjálfan tilverugrundvöll og
tilgang sagnfræðinnar í heild.
Hér á eftir verður bryddað upp
á fáeinum sögusiðfræðilegum
álitamálum. Hugleiðingarnar
u um þau munu mótast nokkuð
af því, að greinarhöfundur
hefur nýlega verið ráðinn
ritstjóri fyrir sögu kristni á
íslandi í 1000 ár, er Alþingi
Islendinga ákvað á síðastliðnu
ári að standa að í tilefni af
minningarhátíð þeirri um
kristnitöku landsmanna, er nú
tekur að nálgast.
Sögusiðfræði er aðeins lítill
hluti af víðtækari umræðu um
eðli, gildi og hlutverk vísinda og
fræða, er stöðugt þarf að fara
fram. Hún verður jrví ekki slitin
úr tengslum við vísindasögu og
vísindasiðfræði almennt. Margt
hefur verið rætt og ritað á
undanförnum áratugum um eðli
þeirrar þekkingar, er maðurinn
býr yfir, sem og eiginleika
þekkingaröflunar. Er þar bæði
' átt við jrá jrekkingu, sem sérhver
einstaklingur aflar sér ekki hvað
* síst á barnsaldri og hina fræðilegu
jiekkingu, sem fámenn stétt
vísindamanna skapar. í þessu
sambandi nægir að nefna
hugmyndir svissneska sál-
fræðingsins Jean Piaget og
bandaríska vísindasagnfræð-
ingsins Thomas S. Kuhn.
Fyrrnefndi fræöimaðurinn
benti á, að öll þekking og
þekkingaröflun byggðist annars
vegar á athugun á umhverfinu
en hins vegar á sálfræðilegum
eiginleikum athugandans. Taldi
hann síðari j^áttinn skipta
sköpum varðandi alla þekk-
ingarleit. Þá lagði hann áherslu
á, að jrað tæki ætíð langan tíma
að afla nýrrar þekkingar. Ætti
það bæði viö um börn, sem
glímdu við að skapa sér mynd
af nánasta umhverfi sínu, og
vísindamenn, er ynnu að
flóknum rannsóknum. í ljósi
j^essa bæri að skoða hina
viðurkenndu, vísindalegu
j^ekkingu sem „summu" eða
heildarniðurstöðu af eljusamri
vinnu fjölmargra kynslóða
fræðimanna, sem mann fram af
manni hefðu lagt til lítinn skerf
hver í hinn sameiginlega
þekkingarsjóð, sem úr væri að
spila. Nýjar og að því, er
viröist, byltingakenndar
liugmyndir taldi hann jrví ætíð
eiga sér langan aðdraganda.
Hafi Piaget einkurn haft á-
huga fyrir langtímasamhengi í
þekkingaröflun og sálfræði-
legum forsendum hennar, var
Thomas Kuhn uppteknari af
byltingunum og stormatíma-
bilum vísindasögunnar. Hann
taldi, að þar skiptust á tímabil
Jean Piaget
hægfara þróunar, þegar menn
öfluðu stöðugt nákvæmari
þekkingar, er félli að viður-
kenndum skýringum og fyllti
út í þá mynd, sem þegar væri
j^ekkt i megindráttum, og skeið
stökkbreytinga, þegar við-
teknum skýringum, viðmiðum
og jafnvel heimsmynd væri
hafnað, vegna j^ess að
niðurstöður rannsókna tækju að
rekast á við jraö, sem áður
hefði verið talið gild latína í
vísindalegu tilliti. Þessi tímabil
taldi hann vera uppskerutíma
fræðanna, er ný grundvallar-
viðhorf íyddu sér til rúms og
forsendur sköpuðust til
raunverulegra framfara og
endurnýjunar.
Þeir, sem hafa tamiö sér að
nálgast mál út frá sögulegu
sjónarhorni, hljóta að líta svo
á, að ekki sé mögulegt að segja
til um, hvenær byltingaskeið
ganga yfir i vísindasögunni fyrr
en eftirá, jregar jafnvægi hefur
komist á að nýju og menn taka
að meta það, sem áunnist
hefur. Tilfinning manna fyrir
því, að þeir lifi slíka
breytingatíma, getur þó veriö
missterk. Ekki virðist heldur
óeðlilegt, að ýmislegt, sem nú
á sér stað i heimi fræðanna, ýti
undir jaað hugboð, að einmitt
nú á dögum eigi sér stað eitt
Thomas S. Kuhn
11