Ný saga - 01.01.1991, Qupperneq 68

í myrkrinu og fólu þau aftur
áður en kveikt var eða bjart
varð að morgni. Rúmin voru
þannig vettvangur einkalífs og
helsti geymslustaður verðmæta
- jafnt þeirra sem vel voru
fengin og hinna sem aðrir
söknuðu. í þjófnaðarmálum
fannst þýfi oft í rúmum þeirra
sem þjófnaðinn höfðu frarnið.
Oftast voru það smáhlutir, en
stundum heilu vörulagerarnir!27
A síðustu áratugum 19- aldar
gekk þróunin í átt frá þessu
frumstæða einkalífi í átt til þess
sem við nú á dögum fellum
undir hugtakið.2* Mikilvægur
þáttur í þessari þróun var breytt
húsagerð og betri lýsing sem
gerði fólki einnig kleift að eiga
einkalíf í birtunni.
LOKAORÐ
Hér að framan hafa verið færð
rök að því að húsbændur hafi
á síðasta fjórðungi 19. aldar
tapað yfirráðum sínum yfir
ljósinu og þar með því lesefni
sem það varpaði birtu sinni á.
Lestur á kvöldvökunni hafði
áður miðað að því að festa í
sessi viðtekin samfélagsgildi,
þ.m.t. guðsótta og húsbónda-
vald. Með tilkomu bættrar
lýsingar, nýrrar húsagerðar sem
tryggði fólki meira einkalíf en
áður og lestarfélaga sem bættu
aðstöðu fólks til að nálgast
bækur og annað lesefni, urðu
guðsorð og fornsögur undir í
samkeppni við nýtt veraldlegt
lesefni. Fólk átti nú auðveldara
með að fylgjast með þjóð-
málaumræðu og straumum og
stefnum í bókmenntum.
Frjálslyndari þjóðfélagsviðhorfa
tók að gæta, enda samfélagið í
örri breytingu frá bænda-
samféíagi til borgarlífs-
menningar. Gildismat bænda-
samfélagsins var þó ekki dautt.
Áhrifa þess gætti í íslensku
þéttbýli langt fram á þessa öld.
Á hinn bóginn varð þessi þróun
-með öðru - til þess að grafa
undan húsbóndavaldi og frelsa
fólk úr viðjum þeirrar
einokunar á skoðunum og
gildismati sem grundvallast
hafði á yfirráðum húsbóndans
yfir ljósinu.
Gildismat
bændasamfélags-
ins var þó ekki
dautt. Ahrifa þess
gætti í Islensku
þéttbýli langt
fram á þessa öla.
TILVÍSANIR
1) Á árshátíðum sagnfræðinema í Háskóla
íslands tíökast aö einhver kennara flytji
erindi ekki allt of alvarlegs eölis. Á
árshátíöinni 1990 flutti ég nemendum pistil
sem ég nefndi„IJættir úr sögu ljóssins". Þessi
ritgerö er unnin upp úr honum.
2) Um formlegt og óformlegt félagslegt
taumhald („social control"), sjá rit mitt, Þuí
dœnjist rétt að uera. Afbrot, refsinar og
íslenskt samfélag á síðari hluta 19. aldar
(Ritsafn Sagnfræöistofnunar 28). Rvík 1991,
hls. 13-14.
3) Pétur Pétursson, Church and Social
Change: AStudyofthe Secularization Process
in lceland 1830-1930. Vánersborg 1983.
LofturGuttormsson, Bernska, ungdómurog
uppeldiáeinueldisöld. Tilraun tilfélagslegrar
og lýðfrœðilegrar greiningariRitsafn
Sagnfræöistofnunar 10). Rvík 1983. Sjá einnig
samantekt Lofts um doktorsverkefni sitt,
„Uppeldi og samfélag á íslandi á
upplýsingaröld. Samantekt á
rannsóknarniöurstööum“, SagaXXWl, 1988,
bls.7-41.
4) Sjá t.d. greinar hans „Konur fyrirgefa
körlum hór“, Ný Saga 1, 1897 og
„Barnsfeöranir og eiöatökur á 17. öld“, Ný
Saga 3, 1989.
5) Helgi horláksson, „Óvelkomin börn?“,
Saga XXIV, 1986. Guömundur
Hálfdanarson, „Börn - höfuöstóll
fátæklingsins?", Saga XXIV, 1986.
6) Gísli Ágúst Gunnlaugsson, „Ást og
hjónaband á fyrri öldum. Um ástina og
hjónabandiö í erlendum sagnfræöi-
rannsóknum og íslensku samfélagi 1780-
1900“, NýSaga 2, 1988.
7) Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þuí dœmist
rétt að uera.
8) Guömundur Ólafsson, „Ljósfæri og
lýsing“, í Frosti F. Jóhannsson (ritstj.),
lslensk þjóðmenning I. Uppruni og
umhuerfi. Rvík 1987, bls. 367.
9) Um „kvöldvökuna" sjá Magnús Gíslason,
Kuállsuaka. En islándsk kulturtradition
helyst genom studier i hondehefolkningens
uardagsliu och miljö under senare hálften
au 1800-talet och början au 1900-talet.
Uppsala 1977.
10) Ólínajónasdóttir, Efháttlét ístraumnið
Héraðsuatna. Minningar, pœttir og hrot.
Rvík 1981, bls. 28-29.
11) Ibid.
12) Indriöi Einarsson greinir frá því í
endurminningum sínum Séð og lifajðRvík
1972, bls. 35, aö móöir hans hafi meira aö
segja komið í veg fyrir að hann læsi í
Biblíunni sem barn, þar sem hún taldi
ýmislegt þar lítt viö hæfí barna.
13) Pétur Pétursson, Church and Social
Change, bls. 71-73.
14) Jónas Jónasson, ísletizkir þjóðhœttir
Rvík 1961, bls. 361.
15) Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þuídœmisl
rétt að uerq bls. 73-
16) Siguröur G. Magnússon, ritdómur um
rit mitt „Family and Household in Iceland“
í Joumal ofSocial History, fall 1990, bls. 189-
190. Sjá einnig, Benedikt Sigurösson,
„Hugmyndafræði unglingavinnu og
Vinnuskóli Reykjavíkur.“ Óprentuö BA-
ritgeröi í sagnfræöi viö Háskóla íslands
1991. Hbs.
17) Benedikt Sigurösson, ofangreind ritgerö.
Stefán Ólafsson, „Vinnan og menningin“,
Skírnir 1990, vor, bls. 99-124.
18) Wolfgang Schievelbusch, Lichthlicke.
Zur Geschichte der kíitistlichen Ilelligkeit
im J9.Jahrhundert. Frankfurt am Main. 1986.
19) Eric Johannesson, Den lásande
fatniljen. Familjetidskriften íSuerige 1850-
1880. Stockholm 1980, bls. 24-25.
20) David Vincent, Literacy and Popular
Culture: England 1750-1914. Cambridge
1989, bls. 213.
21) Guömundur Ólafsson, „Ljósfæri og
lýsing“, bls. 364.
22) Guörún Guömundsdóttir, Minningar
úr Homafirði Rvík 1975, bls. 68.
23) Um mikilvægi næöis til lestrar sjá David
Vincent, Literacy and Popular Culture, bls.
213.
24) Sjá um þetta Eric Johannesson, Den
lásandefamiljen, bls. 15-27.
25) Jónas Jónasson, íslenzkir þjóðhœltir,
bls. 249.
26) Márjónsson, Dulsmálá íslandi 1600-
1920. Rvík 1985, sjá t.d. bls. 53.
27) Sjá t.d. Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þuí
dœmist rétt að ucrq bls. 6l.
28) Um próun einkalífs í Evrópu sjá Philippe
Aries og Georges Duby (aöalritstjórar), A
History of Priuate Life 1-IV. Cambridge,
Massachusetts, 1987-1990.
Sænsk fjölskylda undir lok 19. aldar.
66