Ný saga - 01.01.1995, Síða 67

Siðferðilegar
fyiirmyndir á 19. öld
skemmtilegt, og var fljótur að læra utanað.“25
Pað er hins vegar ljóst að Sigurður hefur ver-
ið einn af þeim fáu sem ekki leiddist kver-
námið en staðfestingu hins er að finna hjá
fj ölmörgum sj álfsævisagnariturum.
Mörg dæmi finnast um að hlustendur hafi
stundum átt nokkuð erfitt með að halda sér
vakandi í lok kvöldvökunnar þegar húslestr-
arnir voru lesnir. Um þetta segir Sigurður
Árnason:
Annars vorum við oft illa haldin undir hús-
lestrinum á vetrarkvöldunum. Pá vorum
við oft yfirkomin af syfju, en máttum alls
ekki sofna. Og þegar okkur syfjaði, sagði
fullorðna fólkið, að hjá okkur settist púki,
sem hvíslaði í eyru okkar, svo við hættum
að taka eftir lestrinum, og sofnuðum. Púki
þessi var ósýnilegur. Oft hlustaði ég, hvort
ég heyrði nokkuð til hans. En aldrei heyrði
ég neitt. Þó efaðist ég ekki um, að þetta
væri satt, og harkaði af mér svefninn, eins
og mögulega ég gat.26
Hætt er við að gildi húslestranna fyrir full-
orðna jafnt sem börn hafi tengst þjóðtrúnni
og hræðslu við illar vættir eins og reyndar
kemur fram í orðum Sigurðar hér að ofan.
Hann heldur því þó fram að húslestrarnir hafi
verið mjög jákvæðir fyrir allan anda heimilis-
ins og þá hafi fólk þjappað sér saman. Að
hans áliti höfðu þeir lag á að „glæða hinar
mýkjandi tilfinningar fólksins, og blíðka
skapgerð þess í alls konar baráttu og amstri
daganna."27
Hjalti Hugason, sem gerir mikið úr trúar-
legri þýðingu húslestranna, víkur að þætti
þjóðtrúarinnar:
Væri lesturinn ekki hið síðasta sem fólk
tók sér fyrir hendur skyldi það gæta þess að
láta hann móta orð sín og æði það sem eft-
ir lifði kvölds. Einkum átti fólk að gæta sín
á því að bölva hvorki né ragna eða hegða
sér þannig að valdið gæti ósamkomulagi.
Líta má svo á að húslesturinn hafi öðrum
þræði verið hugsaður sem beinn undirbún-
ingur næturinnar. Sú áhersla sem var lögð á
að hann kæmi til leiðar sátt og friði milli
heimilisfólksins minnir nokkuð á áminn-
ingarorð Nýja testamentisins um að sólin
megi ekki setjast yfir reiði manna. Einnig
tengist þetta atriði hugmyndum alþýðu um
ógnir myrkurs og nætur og mikilvægi þess
að halda hinu illa í sérhverri mynd frá hí-
býlum manna.28
Hvað sem öðru líður er óneitanlega erfitt að
meta hversu djúpstæð áhrif húslestrarnir
höfðu á mótun hugsunar barna og æskufólks.
Húslestrarnir voru sannarlega gildur þáttur í
menningarlegum grunni bændasamfélagsins
en það má ef til vill halda því fram að aðal-
gildi þeirra hafi falist í athöfninni sjálfri frem-
ur en innihaldinu. Eftir stendur að boðskapur
kirkjunnar eins og hann var kynntur börnum
á þýðingarmiklu tímabili á þroskaferli þeirra
var engan veginn auðskiljanlegur né aðlað-
andi.
Mynd 6.
Friðrik Bjarnason:
“Latur var ég við að
læra kverið og fékk
oft ávítur fyrir. ”
Kirkjutóniist átti betur
við Friðrik og varð
hann organisti við
Ha fnarfjarðarkirkju.
Hér situr hann við
hijóðfærið heima
hjá sér.
Breytt bókmenning
og viðbrögð barna
Á fyrri hluta 19. aldar varð sú breyting á bók-
menningu landsmanna að samhliða trúarlegu
lesefni varð aðgangur alþýðu að veraldlegum
bókmenntunr mun greiðari.” Á fyrstu þremur
áratugum 19. aldar ruddi veraldlegt sagnaefni
sér til rúrns og þá einkum með tilkomu félaga
á borð við Hið íslenska bókmenntafélag
(1816) og norræna Fornfræðafélagið (1825).
Loftur Guttormsson bendir á að bóksala hafi
verið fremur dræm í fyrstu og byggir þá skoð-
65