Ný saga - 01.01.1997, Síða 34

/0
Helgi Skúli Kjartansson
Um 870 hefur
hinu eiginlega
landnámi, með
meðfluttu búfé,
verið að Ijúka,
en byggðí
landinu tekið
vaxtarkipp þeg-
ar náttúruleg
fjöigun búfjárins
og venjulegur
innflytjenda-
straumur tóku
við
En hvað um
þá sem komu
til Islands sem
leiðangurs-
foringjar og
fluttu með sér
peninga og
fylgdarlið í stað
kinda og kúa?
komenda þeirra ættu ýmsir þeir helstu varla
að hafa komið til landsins fyrr en undir lok 9.
aldar. í>að er í síðasta lagi fyrir tímatal Ara, en
getur þó komið heim ef landnámið fór frem-
ur hægt af stað. Enda virðist álitlegt, vegna
þess andstreymis sem víkingar áttu að mæta á
írlandi og Skotlandi um 900, að þá hafi áhug-
inn á íslandi aukist." Þótt trú manna á heim-
ildargildi Landnámu hafi gjörbreyst í seinni
tíð (þar munar auðvitað mest um náttúru-
nafnakenningu Þórhalls Vilmundarsonar), og
margir landnámsmenn séu víst örugglega
sóttir í örnefni fremur en veruleikann, þykir
samt ástæða til að trúa ættvísi Landnámu bet-
ur en atburðasögnum hennar. Þar er að vísu
ekki allt heilagur sannleikur, samanber til
dæmis tvímælin um föður sjálfs Ingólfs í
Reykjavík, og hina stórvitlausu ættfærslu Ei-
ríks rauða'2 sem diplómatar vorir nota til að
kalla Leif heppna - á einkar diplómatískan
hátt - „sonarson Noregs“. En samt ættu nið-
urstöðurnar um aldur ættfeðranna í vel
þekktum landnámsættum enn að vera í
nokkru gildi.
Svo koma tímasetningar fornleifafræðinn-
ar, sem löngum - og jafnvel allt til þessa - var
ríkjandi venja að túlka svo að þær haggi ekki
tímatali Ara. Þó hafa geislakolsmælingar'3 oft
gefið hærri aldur sýna en við var búist. Túlk-
un þess efniviðar er vafa undirorpin - meðal
annars vegna þeirrar óheppilegu tilviljunar að
geislakol er mjög svipað í lífrænu efni frá öllu
tímabilinu 780-880'4 - og yrði litlu skárri
viðureignar þótt landnám væri látið hefjast
einhverjum áratugum lyrr en Ari hugði.
Þá er Landnámslagið fræga.15 Meðan ekki
var við annað að styðjast en afstöðu þess til
elstu mannabyggðar - og gengið út frá tíma-
tali Ara eða Landnámu - hneigðust menn til
að tímasetja það nálægt 900, og vísbending,
sem borkjarni úr Grænlandsjökli gaf um eld-
gos um það bil 898, þótti koma vel heirn við
að þá hefði lagið fallið. Þótt einnig kæmu í
ljós ummerki frá eldgosi nálægt 871 var það
síður tengt við Landnámslagið fyrr en efna-
greining leiddi nýlega í ljós að þar væri um
sama gos að ræða. Búsetuleifar í Herjólfsdal
og Reykjavík hafa reynst eldri en land-
námslagið, þó að litlu kunni að muna, og
gróðurfarsáhrif mannabyggðar virðast sums
staðar komin fram áður en lagið féll.16 Auk
þess virðast hinar stórfelldu gróðurfarsbreyt-
ingar á skömmum tíma eftir landnámslag
órækt vitni þess að þá sé búpeningi að fjölga
hvað örast, og fer varla hjá því að innflutning-
ur hans hafi hafist einhverjum áratugum áður.
(Hins vegar alls ekki 150 eða 200 árum áður,
samanber kolefnisaldur sem hefur verið tal-
inn benda til byggðar um 700 eða fyrr).
Tímatal Ara um landnámið er sem sagt
lallið. Vitnisburður hans um upphaf land-
náms var raunar aldrei þess eðlis að hann
þyrfti strangrar afsönnunar við, heldur hlaut
hann að víkja ef verulegar vísbendingar
gengju gegn honum, og þær eru nú tvímæla-
laust komnar fram. Um 870 hefur landnám
sennilega verið hafið fyrir nokkru. Sam-
kvæmt þeim hugmyndum, sem raktar voru
fyrr í þessari grein, mætti jafnvel ætla að þá
hafi hinu eiginlega landnámi, með meðfluttu
búfé, verið að ljúka, en byggð í landinu tekið
vaxtarkipp þegar náttúruleg fjölgun búfjárins
og venjulegur innflytjendastraumur tóku við.
Tilkoma höfðingja
Einhver sársaukafyllsta endurskoðun á hug-
myndum okkar um landnámið var þegar við
hættum að trúa vitnisburði fornrita um ætt-
göfgi og aðra stórmennsku landnámsforingj-
anna. En raunar má sjá það í hendi sér, þegar
um hið eiginlega landnám er að ræða, að
menn sem vanist höfðu grónurn auði og fé-
lagslegri virðingu hafi varla verið spenntir
fyrir að sigla alfarnir út fyrir hinn þekkta
heim til að lifa sem einhverjir skuggasveinar
norður í Dumbshafi, þar sem ekkert samfélag
var til að njóta virðingar í, og hugtökin auður
og örbirgð eiginlega ekki í gildi. ísland hefur
á því stigi miklu fremur verið staður fyrir
menn sem ekki höfðu tekið virðingu samfé-
lagsins að erfðum, heldur brotið sér sjálfir
braut - kannski líka brýr að baki sér - og lært
að treysta sér til forustu og úrræða; fyrir þá
hefur olnbogarýmið í ónumdu landi falið í sér
lokkandi tækifæri.
En hvað þá á stigi „landnámsins eftir land-
nám“? Ég hef áður nefnt þrenns konar mögu-
lega innflytjendur. Ekki þarf að fjölyrða um
þrælana; og farþegar á kaupskipum hafa
32