Ný saga - 01.01.1997, Page 46

Hrefna Margrét Karlsdóttir
Mynd 14.
Jörundur hunda-
dagakonungur.
Tukthúsið á
Arnarhóli getur
tæplega flokkast
sem hefðbundinn
Jetigarður".
Markmiðið var
að gera úr
mönnum nýta
þjóðfélagsþegna
þeim sem eftir sátu hleypti Jörundur út, að
einum undanskildum.
Geir Vídalín biskup var mjög sérstæður.
Hann var undantekningarlaust með sömu
fangana í vinnu hjá sér. Geir var þekktur sök-
um manngæsku sinnar og hefur hún örugg-
lega haft áhrif á þessar leigur hans. Fangarnir
voru kannski orðnir eins og hver önnur
vinnuhjú hjá honum. Jón Jónsson, 26 ára
gamall þjófur, var til dæmis í vinnu hjá honum
frá febrúar til júníloka 1807 og svo aftur í
september sama ár.58 í»að var óvanalegt að
menn leigðu fanga svo langan samfelldan
tíma.
Fyrir utan embættismenn voru kaupmenn
og faktorar annar stærsti leigjendahópurinn.
Á árunum 1807-1809 leigðu 13 kaupmenn
eða faktorar fanga í vinnu. Voru þeir leigðir
allt frá einum degi upp í 32 daga sama árið.
Úr þessum hópi voru tveir einstaklingar dug-
legastir við að leigja fanga, kaupmennirnir
Westy Petreus og Gísli Símonarson. Einnig
voru iðnaðarmenn eða handverksmenn dug-
legir við að leigja sér fanga. Scheel bakari
var þeirra duglegastur, en einnig má nefna
Beck söðlasmið, Sörensen skósmið og Malm-
quist beyki. Fangar voru einnig nokkrum
sinnum sendir í vinnu í „Smiðjuna“.59 Fað vill
svo til að heimili og að öllum líkindum verk-
stæði Jóhannesar Zoéga, glerskera bæjarins,
var nefnt „Smiðjan" og það kemur því alveg
til álita að um vinnu hjá honum hafi verið að
ræða.“ Ekki er þó hægt að staðfesta það því
engir reikningar finnast á móti.
Fáir bændur nýttu sér þessa þjónustu. Þrír
þeirra, búendur á jörðunum Hlíðarhúsum,
Rauðará og Landakoti leigðu þó fanga og
tveir húsmenn fylltu einnig þennan hóp, ann-
ar búsettur í Dúkskoti en hinn í Þingholti.61
Jörundur hundadagakonungur á reyndar
metið í fangaleigu árið 1809 og vekur það
nokkra furðu þar sem allir fangarnir nema
einn höfðu hlotið náðun. Skráðir voru á Jör-
und 52 vinnudagar sem Jón Jónsson frá Ara-
koti vann. Jón hafði fyrr á árinu hlotiö dóm
fyrir lausagöngu og þjófnað. Hins vegar voru
tveir fangar skrifaðir í vinnuskýrslur þetta
sumar. Sigfús Jónsson sem hafði verið dæmd-
ur í ævilanga þrælkun gætti eykja allt sumar-
ið.62 Vinnudagar það árið voru 118, þar af
skrifast 52 dagar á Jörund og 11 á Savignac,
félaga hans.
Eins og áður hefur verið minnst á var hér
um leigu að ræða og samkvæmt reikningum
fyrir fangaleigu sem ráðsmaður hélt lítur út
fyrir að gert hafi verið upp í lok hvers árs. Á
einstaka stað hafa leigutakar kvittað undir
um að útreikningar séu réttir.
Fyrr hefur verið greint frá að kynin unnu
mismunandi vinnu. Leigan var einnig mis-
munandi, greitt var meira fyrir karla en kon-
ur og upphæðin var breytileg eftir árstímum.
Erfitt er að greina þessa skiptingu fyrir árið
1807, en þá virðist leigan yfir sumarmánuðina
vera 24 sk. á dag fyrir karlmann og 16 sk. fyr-
ir konu. Einstaka sinnum greiðast 16 sk. fyrir
karlmann yfir sumartímann, en það er sjald-
gæft. í október eða nóvember var greiðslan
komin niður í 16 sk. fyrir karlfanga, en engin
kona finnst á reikningunum fyrir þennan
tíma.63 Árið 1808 voru greiðslur svipaðar og
árið á undan. Yfir vetrarmánuðina greiðast
þá 16 sk. fyrir karlinn, en 12 sk. fyrir konuna.
Sumarleigan hófst í apríl og lauk í október.M
Stundum hófst sumarleigan ekki fyrr en í maí
og virðist það hafa farið eftir því hver átti í
hlut. Árið 1808 greiddi Trampe sumarleigu
fyrir aprfl, en Frydensberg greiddi vetrarleigu
á sama tíma. Árið 1809 var leiga óbreytt og
fyrirkomulagið virðist hafa verið það sama og
árin á undan. í eitt skipti voru greiddir 32 sk.
á dag fyrir karlfanga og kom sú greiðsla úr
jarðabókarsjóði.65 Þetta var flutningur á póst-
kassa til Hafnarfjarðar. Þótt reikningar séu
gloppóttir og mikið vanti inn í þá virðist það
sem á undan hefur verið rakið vera það fyrir-
komulag sem viðgekkst. Það er því ekki rétt
hjá Birni Þórðarsyni þegar hann heldur því
fram að kaupið eða leiga fyrir karlfanga hafi
hæst verið 20 sk. síðari árin.66 Dæmin sýna
annað.
Aðeins finnst eitt dæmi um að fangi hafi
einungis unið fyrir fæði og var þá ekki greidd
leiga fyrir hann. Brynjólfur Sigurðsson dóm-
kirkjuprestur tók Þorgerði Helgadóttur,
sauðaþjóf, í vinnu frá maí og fram í júlí 1807
og var það upp á „kost“.67 Tekið var fyrir alla
leigu á föngum í október 1809 í þeim reglum
sem Magnús Stephensen samdi, af ótta við
strok, og virðist sú regla hafa verið haldin.68
44