Ný saga - 01.01.1997, Síða 61

Guði til þægðar eða höfðingjum í hag?
skila í síðasta lagi á Marteinsmessu (11. nóv-
ember). Hinar tíundirnar þrjár mátti afhenda
síðar og þá með þeim formlega hætti sem lög
mæltu fyrir um: „Sá er tíund skal leysa af
hendi, hann skal gjalda þar í túni fyrir karl-
durum [aðaldyrum á skála] á kirkjubænum
hinn fimmta dag viku er fjórar vikur eru af
sumri.“15 Þá var lokið reikningsskilum við guð
og þjóna hans fram að næstu misserum.
Sérkenni íslenskrar tíundar
Tíundin íslenska var ekki að öllu leyti í sam-
ræmi við kirkjulög. Venja var að skipta tíund-
arskyldum tekjum í þrennt. Fyrst kom „stóra
tíund“ sem svo nefndist, en hún var greidd
af ávexti jarðar eins og korni og heyfeng og
einnig hvers kyns rjáaldinum. í öðru lagi voru
óbein verðmæti jarðar, það er kvikfé og af-
urðir þess (mjólk, ostur, ull o.s.frv.). Síðust
kom sú tíund sem krafist var af iðju manna og
athafnasemi eða launatekjum eins og nú væri
eðlilegast að segja. Arðlausir hlutir og villt
dýr voru ekki tíundarskyld.16 Hér á landi voru
allar eignir taldar fram til skatts, meira að
segja hvalreki, þó að ekki ætti aðra skepnu til
líundar að telja en þá „er gengur undir hirðis-
stafinn“.17 En þar fóru íslendingar að dæmi
Norðmanna og gátu, ef svo bar undir, vísað í
kristinrétt sjálfs erkibiskups, Jóns rauða, sem
krafðist tíundar af hvölum, selum og „alls
konar fiskatíund“.18
Annað sérkenni íslensku tíundarinnar hef-
ur áður verið nefnt: Hún var, að minnsta kosti
að formi til, eignaskattur. Þess vegna þurfti að
meta allar jarðeignir í landinu í kjölfar líund-
arlaganna, og mun dýrleiki flestra jarða hafa
haldisl lítið breyttur öldum saman þótt ekki
væri hann alltaf í samræmi við raunvirði
þeirra.19
Engar traustar heimildir eru til um hvernig
jarðir voru metnar í öndverðu. Þegar Páll
Vídalín var að taka saman matsreglur við
upphaf jarðabókarverksins snemma á 18. öld,
miðaði hann við að dýrleikinn færi eftir fóð-
urgildi jarðar og þeim verðmætum sem
hlunnindi hennar gæfu af sér í meðalári.
Matsverðið skyldi þannig vera ákveðið hlut-
fall af afrakstri eignarinnar.2" Ef svipuðum
reglum var fylgt á öldum áður, má segja að
eignatíundin hafi ekki verið annað en óbeinn
tekjuskattur. Hún hafði aukinheldur mikil-
vægan kost. Afrakstur búsins gat verið
sveiflukenndur eftir árferði og af öðrum
ástæðum sem ekki voru í mannlegu valdi. En
eignin var fastari stærð, og með því að miða
við hana var unnt að jafna út slíkar sveiflur og
tryggja það að kirkjur og prestar, biskupar og
þurfamenn fengju nokkurn veginn vísan eyri í
tíund ár hvert.
Utfærsla tíundarinnar hér á landi var ann-
ars varla nokkuð til að amast við. Heilagur
Tómas frá Akvínó, einn af höfuðspekingum
kirkjunnar, bað viðmælendur sína að minnast
þess að mestu varðaði tilgangur tíundarinnar
og sagði ekkert athugavert við það þótt hún
væri sniðin eftir aðstæðum í hverju landi. Þar
skyldi aðeins varast að gjalda guði ránsfeng,
okurfé og aðra illa fengna hluti.21 En þetta var
einmitt það sem Islendingar voru sakaðir um.
Á alþingi sumarið 1281 reyndi fulltrúi kon-
ungs, herra Loðinn, að fá þingheim til að
samþykkja nýja lögbók en mætti harðri and-
spyrnu Árna biskups Þorlákssonar og fleiri
landsmanna. Þá hélt Loðinn ræðu þar sem
hann sagði meðal annars:
En hvað má hærra okur vera en tíundar-
Mynd 3.
Skálholtsstaður.
59