Ritmennt - 01.01.2005, Page 24

JÓN AÐALSTEINN JÓNSSON
RITMENNT
Móðir mín var vissulega einnig trúuð
kona, en engan veginn á sama hátt og föð-
urfólk mitt. Ég held hún hafi til dæmis
aldrei haft sömu afstöðu til þessa helgihalds
og faðir minn og tengdaforeldrar hennar
höfðu. Hún kom líka að mörgu leyti úr öðru
umhverfi. Móðurafa mínum lcynntist ég
aldrei, því að hann lézt nokkrum mánuðum
áður en ég fæddist árið 1920. Hins vegar
ólst ég upp með móðurömmu minni og man
hana vel, enda dvaldist ég mörg sumur með
henni og móðurbræðrum mínum á Giljum
í Mýrdal. Hún lézt árið 1941, nær 88 ára
gömul. Mörg síðustu ár sín lá hún rúmföst,
en ég man vel, að hún hlustaði á útvarps-
messur flesta sunnudaga í rúmi sínu og eins
átti hún ýmsar guðsorðabækur, sem hún
geymdi hjá sér og las oft í. Er mér minnis-
stætt, að hún las oft í Passíusálmum séra
Hallgríms Péturssonar.
Þegar ég hugleiði nú um tilvist himna-
bréfs ömmu (hér eftir til hægðarauka oftast
skammstafað Hb), tel ég líklegt, að lcenn-
ingar bréfsins hafi haft áhrif á líf hennar og
að ég hygg allra eða flestra í fjölskyldunni,
beint og óbeint, svo sem víða kemur fram í
grein minni. Þá talaði faðir minn oft um það
í mín eyru, að Meðallendingar hefðu verið
þekktir fyrir það að sækja kirlcju sína vel á
helgum dögum. Þar sem svo lítið er vitað
um tilvist himnabréfa í Meðallandi, þori ég
elckert að segja um það, hvort þau hafi getað
haft hér einhver áhrif á aðrar fjölskyldur en
fólkið mitt í Efri-Ey. Þó er það ekki ólíklegt,
þar sem ég hef fengið ljósar fréttir um tilvist
slíks verndarbréfs á brjósti annarrar lconu í
Meðallandi, svo sem síðar verður getió.
Annað gat vissulega haft áhrif á trúariðk-
anir og trúrækni fólks hér á landi og þá að
sjálfsögðu á forfeður mína í Meðallandi.
í íslenzkum þjóðháttum sr. Jónasar Jónas-
sonar á Hrafnagili fjallar hann einmitt um
þennan þátt í lífi íslendinga. Hins vegar
kemur hvergi fram lijá honum, að hann
hafi jiekkt til himnabréfsins. Hann telcur
samt ýmislegt fram, sem mátti elclci gera á
sunnudegi eða gat verið hættulegt að gera.
Hann segir meðal annars þetta á 362. bls.:
„Sunnudagurinn var yfir höfuð mjög helgur
í augum manna, einlcum mátti elclci nota
hann til nolclcurrar vinnu. Það gerði minna
til, þó að menn lyftu sér upp eða riðu út,
þegar elclci var messað, eða fengju sér neðan
í því eftir messu. Allt, sem vai vinnukyns,
vai haiðlega fyiiiboðið." (Leturbreyting
höf.) - Síðan telur sr. Jónas upp margt, sem
hlýzt af því, ef unnið er við álcveðin verlc á
sunnudegi. Elclcert af því lcemur sérstalclega
fram í Hb. - En svo heldur hann áfram:
„Fyrst eftir siðaslciptin og langt fram á 17.
öld var haft „nónheilagt", það er hætt allri
vinnu á laugardögum á nóni [lcl. 15]. Síðan
færðist þetta niður á miðaftanið [lcl.18],
og enda lengra, en lengi lrélzt það við að
hætta vinnu talsvert fyrr á laugardagslcvöld-
um, en endranær. Þannig var það algengt
á fyrri hluta 19. aldar, og sumir gamlir
hændur héldu enn þeim sið fram um 1870.
Nú er það horfið." Og enn segir sr. Jónas:
„Almennt vai það álitin synd að vinna
nokkuð á sunnudögum, jafnvel bjaiga
þunu heyi undan ligningu (Leturbreyting
lröf.) eða bregða sér á sjó í ógæftum og
aflaleysi, ef gott sjóveður lcom."
Sr. Jónas lcemur svo með eigin liugleið-
ingar sínar: „Menn slcildu það elclci, að
menn gætu lílca dýrlcað guð með vinnunni,
en töldu vinnuna bölvun og hegningu á
20