Læknablaðið - 15.10.1994, Qupperneq 62

404
LÆKNABLAÐIÐ 1994; 80
íðorðasafn lækna 58
Framburður
Framburður fræðiorða hefur
lítið verið til umræðu í þessum
pistlum. Þó að um framburð
margra erlendu orðanna ríki
ákveðnar hefðir, þá fer því fjarri
að fullt samræmi sé til staðar.
Læknar eru sennilega sammála
um eftirfarandi framburð: peni-
sillín, túmor, híperplasía og
bronkítis. Hins vegar er til
dæntis ekki full samstaða um
hið latneska heiti lungnabólgu,
sem ýmist er borið fram sem
pnevmónía, pnumónía eða jafn-
vel njúmónía samkvæmt ensk-
amerískri hefð. Svipuðu máli
gegnir um heiti botnristils,
coecum, sem í íslenska lækna-
slanginu gengur ýmist undir
heitunum sökum, kökum eða
síkum. Við þessu er ef til vill
ekki ástæða að amast. Mestu
máli skiptir að framburðurinn
sé ekki svo breytilegur að hætta
sé á alvarlegum misskilningi.
Latínan
Undirritaður lærði stærð-
fræðideildarlatínu í mennta-
skóla fyrir rúmum 30 árum og á
þeirn tíma virtist ekki leika mik-
ill vafi á því hvernig bera ætti
latnesk orð fram hér á landi.
Latínan var talin hafa verið
hljóðrétt rituð og flest latnesk
orð voru borin fram nánast að
íslenskum sið. Auðvitað var þó
farið öðruvísi með tvíhljóðin og
kommulausir sérhljóðar voru
oft bornir fram eins og þeir væru
skrifaðir með komntu. Þá má
nefna k-hljóð fyrir stafinn c, f-
hljóð fyrir ph, sem reyndar mun
vera komið úr grísku, og þ-hljóð
fyrir th í upphafi orðs. Reyndar
var ekki unr það rætt að latínan
gæti verið borin öðruvísi fram í
öðrum löndum. Menntaskóla-
hefðin virtist svo í heiðri höfð
þegar í læknadeild var komið,
en síðar fór svo að bera á ntis-
ræmi. í mörgum tilvikum stafar
misræmið af því að læknar venj-
ast annars konar framburði
latnesku fræðiorðanna í öðrum
löndum. til dæntis á þeim tíina
sem þeir eru í sérnámi. Síðan
getur verið erfitt að hverfa aftur
að íslensku hefðinni og vafalítið
eru menn ekki alltaf sjálfum sér
samkvæmir. Sá siður, að skrifa
lyfjaheiti hljóðrétt í stað þess að
íslenska þau, getur orðið til þess
að taka þurfi upp umræðu um
framburð fræðiorða. Það er til
dæmis ekki fullt samkomulag
um það hvort rita skuli sefaló-
sporín eða kefalósporín.
Botnlangi
Hitt er þó enn verra ef ís-
lensku fræðiorðin eru að glata
rithætti sínurn vegna linmælgi
eða annars óskýrleika í fram-
burði. Nýlega fékk undirritaður
í hendur handskrifaða vefja-
rannsóknarbeiðni þar sem lýst
var líffæri, senr fjarlægt hafði
verið vegna gruns um bólgu.
Botlangi var líffærið tvívegis
nefnt svo ekki virtist vera um
neina tilviljun að ræða. Frekari
athugun leiddi í ljós að áður
hafði borist beiðni um rannsókn
á bottianga. Það er verulegt
áhyggjuefni ef óskýr frantburð-
ur er að spilla málinu á þennan
hátt. Enn önnur beiðni greindi
frá skurðaðgerð á hannlæknis-
deild. Undirrituðum er ekki
fyllilega kunnugt um uppruna
heitisins botnlangi. Efsti hluti
ristilsins nefnist nú botnristill í
íðorðasafni lækna og hét einnig
svo í líffæraheitum Guðntundar
Hannessonar. Orðabók Máls
og menningar skýrir uppfletti-
orðið botnristill hins vegar með
heitinu botnlangi. I sömu bók
rná finna orðið langi sem útskýrt
er á eftirfarandi hátt: aftasti
(nedsti) hluti meltingarfœranna;
botnlangi; ristill. Samkvæmt ís-
lensku orðsifjabókinni er heitið
langi frá 17. öld og talið leitt af
lýsingarorðinu langur. Sam-
heitaorðabókin nel'nir einungis
ristil sem samheiti við langa. Þó
að þessar hugleiðingar komi
framburði heitisins botnlangi
lítið við, þá er það athyglisvert,
ef svo er sem virðist, að botn-
ristillinn hafi fyrrum verið
nefndur botnlangi. Þá hefur líf-
færið, sem til umræðu er, senni-
lega verið nefnt botnlangatota.
Rétt er að minna á að fullt latn-
eskt fræðiheiti botnlangans er
appendix vermiformis eða app-
endix ceci. Appendix er auki eða
viðauki, hvert það viðhengi sem
bœtt er á annað fyrirbœri stœrra
og mikilvcegára. Uppruninn er í
latnesku sögninni pendeo, að
hengja eða hanga. Önnur við-
hengi eru til dæmis: appendix
auricularis, ullinseyra; append-
ix epididymis, eistalyppuauki;
appendix epiploica, ristilsauki
eða ristilssepi og appendix test-
is, eistaauki. Vermiformis er
hins vegar dregið af latneska
orðinu vermis sem merkir orm-
ur. Sá eða þeir, sem gáfu botn-
langanum fyrrgreint heiti á lat-
ínu. hafa séð livað botnlanga-
totan líktist iðraornti hangandi
neðan í botnristlinum. Gaman
væri að vita hvort einhvern tím-
ann hafi verið gerð tilraun til
þess að nefna botnlangann
ristilorm á íslensku.
Jóhann Heiðar Jóhannsson