Sagnir - 01.06.2000, Side 13

Borgir Þýskalands skemmdust mjög í loftárásum bandamanna. Margir íslendingar í
Þýskalandi óskuðu eftir aðstoð sænska sendiráðsins til þess að komast heim til íslands.
Það var að nóttu til. Við sátum í kjallaranum. Eldur kom
upp í húsinu. Ekkert var hægt að gera, borgin var eitt
logandi víti. Allir, sem mögulega gátu, reyndu að komast
út úr borginni. Það mátti sjá fólk brenna til bana og kafna
af reyk. Allt var á slíkri ringulreið, að ekki fá því orð lýst.
Mæður höfðu orðið vanskila við börn sín. - Sumar fundu
þau aldrei. Aðrar ekki fyr en löngu seinna. Það eina, sem
jeg hugsaði, var að reyna að halda í börnin. Við ætluðum
að leita út fyrir borgina þegar í stað. - Það gátum við
ekki, flugvjelar bandamanna voru yfir borginni og gerðu
án afláts árásir á alla vegi til borgarinnar.54
Helga var á sífelldum flækingi um landið fram á haust en þá
fékk hún inni í fjölbýlishúsi í Berlín. Ekki vildi betur til en að
fljótlega eftir að hún flutti þar inn eyðilagðist það hús líka í loft-
árás. Eftir það flæktist hún um landið allt til stríðsloka, á flótta
undan Rússum.55
Fleiri íslendingar urðu vitanlega fyrir skaða í þessum fjöl-
mörgu árásum. Björn Kristjánsson skrifaði í félagstilkynningu í
apríl 1944: „I hinum hræðilegu loftárásum á Hamborg í júlílok
og ágústbyrjun [1943] voru margir meðlimanna og vinir félags-
ins hart leiknir. Sumir meðlimir misstu þá hús og heimili og eig-
ur sínar að miklu eða öllu leyti. Eg hefi haft samband við þá alla
og frétt af þeim við og við. Síðan hafa gerst svipaðir atburðir í
sumum öðrum borgum, t.d. Berlín og Leipzig."56
Stefnt heim á leið
Af ofangreindu að dæma er það ekki furða að íslendingum hafi
ekki verið rótt i Þýskalandi og fólk hafi óskað eftir því að kom-
ast heim. Snemma árs 1941 var áhugi manna á heimferð orðinn
nokkur.57 í apríl 1942 sendi Björn Kristjánsson íslenska sendiráð-
inu í Kaupmannahöfn fyrirspurn um hvort fyrirsjáanlegt væri
að tilraunir yrðu gerðar til þess að fá skip að heiman til að sækja
íslendinga á meginlandinu.58 Svarið sem hann fékk var einfalt:
Engar líkur voru taldar á því að neitt slíkt myndi eiga sér stað í
fyrirsjáanlegri framtíð.59 í júlímánuði það ár höfðu 25 íslending-
ar snúið sér til F.Í.Þ. og beðið það um að beita sér fyr-
ir heimferðarmálinu. Björn skrifaði sænska sendiráð-
inu í Berlín og óskaði eftir því að 50-100 Islendingar
fengju far með sænsku skipi, sem sigldi frá Gauta-
borg um Norður-Atlantshaf og kæmi þá við, ef stríðs-
aðilar leyfðu, í íslenskri höfn.60 Félagið bjó til lista yfir
þá íslendinga sem vildu komast heim og sendi sendi-
ráðum íslands, sem og reglulegum viðbótum á
hann.61 Allar tilraunir í þessa átt mistókust þó og þeg-
ar leið á stríðið og loftárásir hörðnuðu, varð sífellt
erfiðara fyrir félagið að henda reiður á félögum sín-
um, bæði heimilisföngum og heildartölu. Félags-
menn höfðu dreifst um landið og sumir höfðu kom-
ist til Danmerkur eða Svíþjóðar.62 Það var ekki fyrr en
í júní 1945, um það bil mánuði eftir að Evrópustyrj-
öldinni lauk, að boð barst um það að fararleyfi hefði
fengist fyrir íslendinga frá meginlandinu og að skip
myndi sigla með þá heim innan skamms.63 Rúmlega
300 íslendingar sigldu heim með Esju, skipi Eim-
skipafélagsins, frá Danmörku þann 5. júlí 1945 og
komu til íslands 9. júlí.64
Valdabarátta, klofningur og deilur innan F.Í.Þ.
Fram til ársins 1941 hafði starfsemi félagsins að
mestu verið bundin við Hamborg og nágrenni. Um
mitt ár 1941 fóru menn innan félagsins að huga að út-
þenslu þess. Stofnaðar voru félagsdeildir í stærstu
borgum Stór-Þýskalands, fyrst í Leipzig og í höfuð-
borg landsins, Berlín65 og síðar í Munchen og í Vínar-
borg.66 Samhliða þessari útþenslu spruttu upp um-
ræður um eðli og tilgang félagsins. Segja má að þess-
ar deilur hafi að hluta verið hugmyndafræðilegs eðl-
is þar sem tókust á ólíkar lífsskoðanir en að hluta var
einnig um persónulegar deilur að ræða. Sérstaklega
voru deilurnar harðar milli Berlínardeildarinnar og
aðalskrifstofunnar í Hamborg, þar sem fremstir fóru
þeir dr. Sveinn Bergsveinsson í Berlín og Björn Krist-
jánsson í Hamborg. Magnús Z. Sigurðsson reyndi
lengst af að miðla málum.
í Berlín var mönnum illa við að félagsmálum sín-
um væri stjórnað frá Hamborg eins og raunin var
samkvæmt gildandi lögum félagsins. f fyrsta lagi
vildu þeir fá að hafa meiri áhrif á það hverjir sætu í
stjórn félagsins en lögin gerðu ráð fyrir. Þeir vildu
með öðrum orðum „koma félaginu á venjulegan
kosningagrundvöll".67 í öðru lagi vildu félagar í
Berlín ekki líta svo á að aðsetur félagsins væri í Ham-
borg og aðrar borgir væru aðeins deildir þaðan.
Magnús Z. Sigurðsson og dr. Sveinn Bergsveinsson
gerðu uppkast að breytingum á lögum félagsins og
lögðu það fyrir fund félagsmanna í Berlín um kvöld-
ið 17. október 1942. Á fundinum stakk Jón Leifs upp
á því að annaðhvort yrði aðsetur félagsins flutt til
Berlínar eða annað íslendingafélag yrði stofnað þar,
sem gæti samið við félagið í Hamborg og ef til vill
sameinast því síðar. Máli sínu til stuðnings benti
hann á að í Berlín væru flestar opinberar stofnanir og
annað þess háttar, sem félagið yrði oft að eiga sam-
skipti við. Þessum hugmyndum mótmælti Magnús
og sagði þær vera sprottnar úr jarðvegi „lokalpat-
riotískra tilfinninga sem ekki væri mark takandi á".
Hann benti ennfremur á að ef koma þyrfti persónu-
lega fram fyrir hönd félagsins í Berlín, væri formaður
Berlínardeildarinnar fullfær um það. Hann reyndi að
11