Sagnir - 01.06.2000, Side 49

Atli Viðar Thorstensen
ER FÆDDUR ÁRIÐ 1974. HANN ÚTSKRIFADIST
MEÐ BA I’RÓF í SAGNFRÆÐI FRÁ HÁSKÓLA
ÍSLANDS VETURINN 2000.
Með frjálsa verslun að LEIÐARLJÓSI
Björn Olafsson OG haftastefnan 1931-1940
Heimskreppan mikla sótti ísland heim líkt og önnur lönd.1 Mik-
ið verðfall varð á íslenskum útflutningsvörum og háir tollar og
innflutningshöft sem komið var á í viðskiptalöndum Islendinga
gerðu það að verkum að gjaldeyristekjur landsmanna snar-
minnkuðu. Til að bregðast við þeim búsifjum sem kreppan olli
á Islandi var brátt gripið til víðtækra gjaldeyris- og innflutnings-
hafta „til þess að tryggja það að gjaldeyrir landsmanna hrykki
fyrir vörukaupum og greiðslum til útlanda."2 Stofnuð var sér-
stök nefnd, gjaldeyris- og innflutningsnefnd, sem skyldi hafa
umsjón með framkvæmd haftanna og átti Björn Olafsson stór-
kaupmaður og síðar ráðherra sæti í nefndinni frá stofnun henn-
ar 1931 þar til að hann sagði af sér í janúar 1940. Verslunarstétt-
in var andvíg þessum hafta- og tolla ráðagerðum frá upphafi og
raunar gengu forystumenn hennar svo langt síðar á áratugnum
að ásaka stjórnvöld um að nota kreppuna og haftastefnuna sem
tæki til að knésetja frjálsa verslun í landinu.3
Björn Ólafsson (1895-1974) var einn ákafasti andstæðingur
haftastefnunnar og um leið mikill baráttumaður fyrir einstak-
lingsfrelsi og frjálsri verslun og barðist á opinberum vettvangi
fyrir hugðarefnum sínum í tæpa fjóra áratugi. Á þeim tíma átti
Björn meðal annars sæti í þremur ríkisstjórnum og var þing-
maður Reykvíkinga í ellefu ár. Barátta Björns Ólafssonar fyrir
auknu frjálsræði í verslun og viðskiptum fjórða áratugarins
endurspeglar ágætlega baráttu verslunarstéttarinnar þess tíma,
enda Björn einn helsti talsmaður stéttarinnar. Björn eignaðist
dagblaðið Vísi um miðjan fjórða áratuginn og notaði blaðið
óspart sem vettvang fyrir baráttumál sín.
Þrátt fyrir langan feril í hringiðu stjórnmálanna hefur lftið
verið ritað um Björn Ólafsson. Greininni er ætlað að varpa ljósi
á stjórnmálasögu Björns 1931-1940 og gera skoðunum hans og
störfum skil á því tímabili sem hér um ræðir.
Björn Ólafsson.
Haftastefnan nemur land
Með reglugerð um gjaldeyrisverslun sem birtist í Lögbirtmga-
blaðinu 2. október 1931, hófst nær þrjátíu ára tímabil hafta á Is-
landi. Samkvæmt 1. grein reglugerðarinnar skyldu Landsbanki
Islands og Útvegsbanki íslands hf. fá einkaleyfi til að versla með
gjaldeyri og hverjum þeim, sem átti „erlendan gjaldeyri, hvort
sem er hér á landi eða erlendis, eða eignast hann síð-
ar," var gert skylt „að láta hann af hendi við bankana
fyrir skráð kaupgengi."4 í 2. grein var tekið fram að
öll verslun með erlendan gjaldeyri væri bönnuð
nema með milligöngu bankanna, kaup og sala á ís-
lenskum gjaldeyri innanlands sem utan var einnig
bönnuð.5 Einnig var kveðið á um takmörkun á gjald-
eyri til kaupa á „ónauðsynlegum varningi" og
47