Sagnir - 01.06.2000, Side 92

Makokí'i Gi \ \
I K 1)1) ÁRII) K>7I. I 11'N UISKKII ADISr
H MI.D 1)A l'KOI
HHHb ÍSLANDS ÁRIÐ 1995-
Ungbarnaeldi á Íslandi á árunum 1890-1930
„Það gæti því vel átt sér stað að læknirinn ræki sig á
rúsínu við naflann og dúsu í rúmshorni, þó komið sé
fram á 20. öldina". Þannig komst Jón Jónsson (1868-
1942) héraðslæknir í Blönduósslæknishéraði að orði í
skýrslu sinni til landlæknis árið 1910. Jón var tals-
maður breyttra siða við eldi ungbarna um aldamótin
1900. Hann vildi auka hreinlæti og stuðla að
brjósteldi, en hérlendis hafði ekki tíðkast að leggja
ungabörn á brjóst eins og gert var víðast hvar annars
staðar í grannlöndum okkar. Heilbrigðisyfirvöld,
læknar og ljósmæður reyndu þess vegna um alda-
mótin 1900 að koma í veg fyrir að gömlum uppeldis-
venjum væri viðhaldið. Þær gátu reynst kornabörn-
um banvænar. Kappkostað var að draga úr ung-
barnadauða m.a. til að efla þjóðina og mæðrum var
bent á að leggja börn sín á brjóst.
Á seinni hluta 19. aldar og fram yfir aldamót
lækkaði dánartíðni ungbarna á Islandi mikið en um
miðja 19. öldina var hún mjög há samanborið við
flest ríki í Vestur-Evrópu. Á áttunda áratug 19. aldar
létust 189,3 af hverjum 1000 lifandi fæddum börnum,
en dánartalan var komin niður í 52,8 á þriðja áratug
20. aldar og hélt áfram að lækka næstu árin.11 þessari
grein verður fjallað um helstu ástæður fyrir mikilli
lækkun ungbarnadauða á árunum 1890 til 1930.
Rannsóknir á ungbarnadauða hafa leitt í Ijós að einn
mikilvægasti áhrifaþátturinn í tíðni hans eru barn-
eldishættir.21 samræmi við það er ætlunin að skoða
útbreiðslu brjósteldis og pelagjafar íslenskra barna og
leggja mat á þær breytingar sem verða á meðferð
ungbarna og eldi þeirra á umræddu 40 ára tímabili.
Ungbarnadauði er að sjálfsögðu háður mun fleiri
þáttum en eldisvenjum auk þess sem eldisvenjur er
varla hægt að aðskilja frá almennum aðbúnaði og
samfélagsháttum. Á þessu tímabili áttu sér stað gíf-
urlegar samfélagsbreytingar á íslandi. Mikil fólks-
fjölgun varð á tímabilinu, m.a. vegna þess að veru-
lega dró úr ungbarnadauða.3 Heilbrigðiskerfið efldist
og héraðslæknar og menntaðar ljósmæður tóku til
starfa um allt land. Miðlun fræðslu til almennings
Störf Ijósmæðra áttu drjúgan þátt í að ungbamadauði minnkaði. Ljósmæður urðu boðberar
bættra þrifnaðarhátta og hvítur búningurinn er til vitnis um hreinlætið.
varð einnig mun auðveldari eftir því sem leið á tímabilið.
Helstu heimildir sem stuðst er við eru ársskýrslur lækna,
bæði prentaðar og óprentaðar, sá liður skýrslnanna sem ber yf-
irskriftina meðferð ungbarna. Rýnt var í skýrslur héraðslækna
sem varðveittar eru í skjalasafni landlæknis í Þjóðskjalasafni ís-
lands. Skýrslurnar eru frá árunum 1900-1902, 1907, 1910-1915,
1920, 1924, 1925, 1927 og 1929. Lögð var áhersla á að kanna
skýrslur úr öllum héruðum landsins því svo virðist sem eldis-
hættir hafi verið mismunandi eftir svæðum.
90