Helgafell - 01.12.1955, Side 95

LIST OG EFTIRLÍKING
93
ustu raunhyggjumanna draga upp mjög stytta og ófullkomna mynd af sálar-
lífi þeirra manna og þeim atburðum, sem þeir hafa tekizt á hendur að lýsa.
Hin raunsæjasta orðlist er því ekki rétt spegilmynd mannlífsins. Zola, forvígis-
maður raunsæisstefnunnar, var nógu mikill hstamaður til að skilja þetta. Hann
segir einhversstaðar: „Une oeuvre ne sera jamais qu’un coin de Ia nature vu á
travers un tempérament“, en það er í lauslegri þýðingu: Listaverk er aldrei
nema örlítið brot af náttúrunni eins og hver maður skilur hana samkvæmt eðli
sínu. Skáldið líkir ekki blint eftir náttúrunni frekar en aðrir listamenn. Það
er aldrei bundið af fyrirmyndinni. í mannlýsingum styðzt það ekki nærri alltaf
við raunverulegar fyrirmyndir, sem það breytir svo og lagar í hendi sér. Yms-
ar mannlýsingar í skáldverkum eru hrein hugsmíði.
Eftirlíking eða stæling er eitt þeirra hugtaka í fagurfræði, sem notað er
í fleiri en einni merkingu. Þetta hugtak er margrætt og óákveðið og veldur því
notkun þess oft ruglingi. I þrengstu og bókstaflegri merkingu er eftirlíking
stæling á svipbrigðum, látæði og hreyfingum annars manns, eða það sem
kallað er eftirhermur. Eftirlíking af þessu tagi er ekki list, og hinn mesti mis-
skilningur er að rugla saman leikara og hermikráku. Leikarinn þarf ávallt á
skapandi ímyndunarafli að halda til að túlka skapgerð þeirrar persónu, sem
hann leikur. í öðru lagi er talað um eftirlíkingu, þegar maður gerir tilraun
til að gera nákvæma eftirmynd af náttúrlegum hlut, eða hlut, sem einhver
annar maður hefur gert. Stælandinn þarf hér engan veginn að nota sömu að-
ferðir og sá, er fyrirmyndina gerði. Hann vill einungis ná sama árangri. Nú er
oft talað um eftirlíkingu í enn annarri merkingu, og getur þessi tegund eftirlik-
ingar hafizt til listrænnar tjáningar. Þá er ekki átt við, að listaverkið sé nákvæm
eftirmynd einhvers hlutar, heldur, að það veki með mönnum sömu eða svip-
aðar tilfinningar eða hafi sömu eða svipuð áhrif og fyrirmyndin. Þótt mál-
verkið sé ekki alveg eins og fyrirmyndin, er markmið málarans að vekja með
mönnum svipaða tilfinningu og sýn fyrirmyndarinnar myndi vekja með þeim.
Til þess að ná þessum árangri beitir hann ýmsum brögðum: að nokkru leyti
stælir hann nákvæmlega fyrirmyndina, en í sumum atriðum víkur hann frá
henni, dregur skýrar fram ýmsa drætti hennar og sérkenni, sleppir öðrum, bæt-
ir jafnvel sumum við. Allt þetta er gert af leikni og kunnáttu, enda er það
auðvitað engan veginn sakir kunnáttuleysis, að andlitsmálarar leggja ekki ein-
göngu stund á að stæla fyrirmyndina nákvæmlega. Vér könnumst öll við, að
hlutir eru breytilegir í skynreynslu vorri eftir sálarástandi voru í þann og
þann svipinn. Þegar veiðimaðurinn stendur augliti til auglitis við óargadýr,
sýnist honum kjaftur þess og klær enn stærri og ægilegri en þau eru í raun
og veru, af því að hann er hræddur og honum stafar hætta af dýrinu. Af
þessu leiðir, að ljósmynd eða nákvæm eftirlíking af óargadýri er kenndrænt
ólík því. Af þessari ástæðu víkur málarinn oft frá hinni hlutlægu fyrirmynd.
Tilgangur hans er að vekja með áhorfendunum líka tilfinningu og þá, sem býr