Læknablaðið - 15.01.2005, Qupperneq 17

1 915-1 924 / RADÍUMLÆKNINGAR
Radíumlækningar
Ágrip af fyrirlestri fluttum í Læknafélagi Reykjavíkur í janúar 1918
Læknablaðið 1918; 4: 49-56
Gunnlaugur
Claessen
1881-1948
Radíum er eitt hinna svonefndu radíóaktíf* eða geisl-
andi efna; þau gefa frá sér geisla algerlega af sjálfs-
dáðum, án allra ytri áhrifa, svo sem ljóss eða rafmagns.
Til framleiðslu röntgengeisla þarf eins og kunnugt er
háspenntan rafmagnsstraum og ýmislegar vélar; til
framleiðslu radíumgeisla þarf ekki annað en radíum,
orkan sem framleiðir geislana býr í efninu sjálfu.
Tildrögin til þess að radioactiv efni fundust voru
rannsóknir eðlisfræðinga á „fosforescens“ og „fluor-
escens“. Til eru efni sem bera birtu nokkra stund
eftir að þau hafa orðið fyrir Ijósáhrifum og er þetta
nefnt „fosforescens". Önnur efni geta tekið móti
ljósgeislum en gefið þá frá sér aftur í breyttri mynd;
t.d. sýnist yfirborðsflötur steinolíu blár þótt olían sé
* Hr. landlæknir G. Bjömsson hefir eftir ósk minni þýtt radíóaktíf og
radíóaktífitet og myndað orðin „geislaríkur" og „geislakraftur“.
annars litarlaus; steinolían tekur í sig sólgeisla en
kastar þeim að nokkru leyti frá sér aftur með bláu
ljósi. Þetta nefna menn „fluorescens". Franskur eðl-
isfræðingur, prófessor Becquerel, rannsakaði þvflík
efni og fann að frumefnið úraníum var ekki eingöngu
„fosforescerandi“ en gaf líka frá sér ósýnilega geisla;
Becquerel hélt fyrst að skilyrðið fyrir myndun ósýni-
legu geislanna væri undangengin Ijósáhrif en af tilvilj-
un fann hann að úraníum sem verið hafði í myrkri
gaf líka frá sér þessa nýfundnu geisla. Þar með var
sannað að úraníum sjálft er radíóaktíft. Geislarnir
voru fyrst nefndir úraníumgeislar en síðar eru þeir
venjulega kenndir við Becquerel sem með uppgötvun
sinni lagði grundvöllinn undir vísindalega þekking og
rannsókn á radíóaktíf efnum. Þessi nýja vísindagrein
snertir bæði efna- og eðlisfræði.
Hvernig er sönnuð tilvera ósýnilegra geisla?
1. Þeir hafa áhrif á ljósmyndaplötur; t.d. má taka
1915-24
1925-34 1935-44 1945-54 1955-64 1965-74 1975-84 1985-94 1995-
Ritstjóri Lækna-
blaðsins fól mér að
fara yfir 10 fyrstu
árganga blaðsins
(1915-1924) og
velja eina athygl-
isverða grein sem
væri:. . „annað-
hvort læknisfræði-
lega mikilvæg og
sígild eða að hún
sé dæmigerð fyrir
þekkingu, umræður
og heilbrigðismál
þess tíma, þegar
hún var skrifuð".
Jafnframt var þess
óskað að rökstutt væri með nokkrum hætti
hvers vegna greinin væri valin.
Þegar flett er fyrstu árgöngum Læknablaðs-
ins rekur maður strax augun í ritgleði þeirra
manna sem telja mátti í framvarðasveit lækna
á þeim árum. Ritað er um rannsóknir, ferðir og
fundi, erlent efni kynnt, teikningar af spítölum
sýndar, sagt frá prófum og já - einnig skurð-
aðgerðum á læknum (sbr. Læknablaðið 1917;
3:191-2). Sumt af þessari ritgleði er því miður
horfið af síðum Læknablaðsins. Lesendur í dag
sakna þess hins vegar að greinum frá þessum
árum sem telja má fræðilegar fylgir ekki heim-
ildaskrá og myndir (Ijósmyndir eða teiknaðar
myndir) heyrðu til mikilla undantekninga (nema
Ijósmyndir í minningargreinum). Töflur koma að
vísu fyrir en eru oft ekki sérlega aðgengilegar
og á stundum skelfilega langar.
Veigamiklar greinar eru í blaðinu á þessu
tímabili um berkla (Sigurður Magnússon (1869-
1945); fyrsti yfirlæknir á Vífiisstöðum), sullaveiki
(Guðmundur Magnússon (1863-1924); fyrsti
prófessor í skurðlæknisfræði) og ekki síst um
holdsveiki (Sæmundur Bjarnhéðinsson (1863-
1936); forstöðumaður holdsveikraspítalans
í Laugarnesi). Greinar eftir alla þessa menn
kæmu vel til greina „sem dæmigerðar fyrir
þekkingu þess tíma, þegar þær voru skrifaðar".
Ekkert þeirra vandamála sem þessir höfundar
fengust við og áttu þátt í að leysa, brennur þó á
okkur I dag. Utan síns fræðasviðs skrifaði Sæ-
mundur Bjarnhéðinsson enn fremur merkilega
grein, sem vel gæti fallið undir „umræður og
heilbrigðismál þess tíma“. Er það grein hans um
„læknabrennivínið” svonefnda (Læknablaðið
1920; 6: 17-22).
í Læknablaðinu er á fyrstu árum þess all-
margar greinar eftir Gunnlaug Claessen (1881 -
1948). Tvær þessara greina vekja sérstaka at-
hygli. Sú fyrri nefnist Um notkun röntgengeisla
og er í tvennu lagi (Læknablaðið 1915; 1:18-20
og 41-47). Síðari greinin heitir Radiumlækn-
ingar og er með ekki færri en átta Ijósmyndum
(Læknablaðið 1918; 4: 49-56). Gunnlaugur
hafði árið 1914 orðið forstöðumaður Röntgen-
stofnunar Háskólans (sem læknadeild frábað
sér síðarl). Fáum árum síðar tók hann upp
radíumlækningar. Frumbýlingsárum stofnunar-
innar lýsti hann vel í Læknablaðinu 1922; 8: 6-7
og 23-6). Þar er ásamt öðru merkilegt að lesa
um baráttu Gunnlaugs við rafmagnsskort eða
rafmagnsleysi þar til almenningsrafmagn kom til
Reykjavíkur sumarið 1921.
Gunnlaugur Claessen var pennafær í besta
lagi. Hann virðist og hafa verið óvenjulega
geislandi maður og dugmikill, og hann hafði
mikinn metnað fyrir hönd síns sérsviðs sem í
dag er tvískipt: Læknisfræðileg myndgreining
og geislalækningar. Ef Gunnlaugur mætti í dag
sjá hvert væri orðið hlutskipti þess mjóa vísis
myndgreiningar og geislalækninga sem hann
hélt á forðum við stopult rafmagn, myndi hann
án efa, - eftir að hafa áttað sig á hugtökunum
CT, MRI, PET og CT-PT ásamt nýjungum í
geislatækni -, falla í stafi af undrun og lofa fram-
þróun fræðanna. Verkefni Gunnlaugs Claessen
eru þannig miðsvæðis í læknisfræði í dag og
hafa aldrei verið veigameiri en nú. í Ijósi þessa
dreg ég fram greinar hans. Hvora greinina? Jú,
þá yngri frekar.
Aðeins meira um Gunnlaug Claessen. Hann
varði doktorsritgerð um röntgengreiningu á
sullum í Stokkhólmi 1928 og skrifaði kennslu-
bók í röntgenfræðum (bæði ensk og dönsk
útgáfa) sem víða var notuð. Hvorttveggja vitnar
um þrek, dugnað og færni. Gunnlaugur var
framsýnn maður og vildi m.a. stofna náms-
stöður handa ungum læknum á væntanlegum
Landspítala mörgum árum áður en hann komst
í gagnið (Læknablaðið 1916; 2: 26-32). Gunn-
laugur var yfirlæknir röntgendeildar Landspítal-
ans frá 1939 og til dauðadags.
Læknablaðið 2005/91 17