Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 51

1955-1964 / NOTKUN GEISLAJOÐS
Notkun geislajoðs (I131) við greiningu
skjaldkirtilssjúkdóma á Islandi*
Að mestu eftir erindi sem flutt var í L.R. 13- nóvember 1963
Læknablaðið 1964; 48: 70-82
Þorvaldur Veigar
Guðmundsson
1930
Nú eru liðin næstum tvö ár, síðan mælingar á skjald-
kirtilsstarfsemi með geislajoði hófust á Landspítal-
anum.b Hinn 15. okt. sl. höfðu slíkar mælingar verið
gerðar á 413 manns.
Pað er því kominn tími til þess að gera sér grein
fyrir, hvernig þetta próf reynist hér við greiningu hyp-
er- og hypothyroidismus.
Áður en byrjað verður á því, er rétt að gera stutta
grein fyrir joðefnaskiptum líkamans, mælingarað-
ferðum og niðurstöðum af mælingum á heilbrigðum
íslendingum.
* Frá ísótópastofu Landspítalans. Forstöðumaður: Davíð Dav-
íðsson prófessor.
1) Þegar talað er um geislajoð í grein þessari er alltaf átt við I'31.
Joðefnaskipti
Á mynd 1 sést í stórum dráttum ferð joðs um líkam-
ann. Breidd örvanna á myndinni veitir nokkra hug-
mynd um hlutföllin í dreifingu þess.
Joð asorberast einkum úr mjógirninu, en lítill hluti
þess fer út með saurnum. Asorberað joð flyzt síðan í
blóðinu sem joðíð (I') og dreifist um allan millifrumu-
vökvann (extracelluler) (ECV). Á 24 klukkustundum
skiljast út með þvagi u.þ.b. 2/3 af því joði, sem borðað
er, en skjaldkirtillinn tekur til sín u.þ.b. 1/3 hluta (1, 8).
Munnvatns- og magakirtlar skilja út örlítið af joði.
Skjaldörvandi hormón (TSH), thyreotropin) frá
heiladingli eykur joðtöku skjaldkirtilsins og fram-
leiðslu hans á hormóni. í skjaldkirtlinum oxyderast
joðið og binst tyrosini. Frekari efnabreytingar til
myndunar skjaldkirtilshormóns verða ekki raktar hér.
1915-24 1925-34 1935-44
Þorvaldur Veigar Guðmundsson
Þegar ég tók að mér, að beiðni ábyrgðarmanns
Læknablaðsins, að velja eina grein til birtingar
í afmælisriti blaðsins vissi ég að mér yrði vandi
á höndum. Til stuðnings við valið var bent á að
greinin ætti að vera „annaðhvort læknisfræði-
lega mikilvæg og sígild eða að hún sé dæmi-
gerð fyrir þekkingu, umræður og heilbrigðismál
þess tíma þegar hún var skrifuð".
Mér var falið að velja grein úr árgöngum
áranna 1955 til 64. Vandi minn óx enn frekar
þegar ég hafði blaðað í gegnum þá, merkt við
nokkrar greinar og síðan lesið þær vandlega og
gefið punkta samkvæmt ábendingum ritstjórn-
ar. Niðurstaðan var að greinin sem hér birtist
kom best út. Þá kom vandinn. Átti að útiloka
greinina vegna þess hver höfundurinn var?
Lokaniðurstaðan varð að gera það ekki. Þótt
greinarhöfundur sé skráður aðeins einn voru
fleiri sem áttu stóran hlut að málinu.
Á fimmta og sjötta áratug síðustu aldar fór
notkun geislavirkra ísotópa við rannsóknir, sjúk-
dómagreiningar og lækningar mjög vaxandi.
Prófessor Davíð Davíðsson kynntist notkun
geislavirkra efna á námsárum sínum í London
og eftir heimkomuna hafði hann mikinn áhuga
á að nýta þessar aðferðir hér heima. Hann sótti
því um styrk til Alþjóða kjarnorkumálastofnunar-
innar til kaupa á tækjum til að mæla geisla frá
geislavirkum ísótópum. Ennfremur til að fá sér-
fræðing til að setja tækin upp og kenna notkun
þeirra. Styrkurinn var veittur og seint á árinu
1961 komu tækin til landsins og um sama leyti
kom breski eðlisfræðingurinn Michael M.
1 945-54 ■IUÐtl 1 965-74
Bluhm. Hans sérgrein var notkun geislavirkra
efna til lækningarannsókna og starfaði hann
hér fram á sumarið 1962. Alþjóða kjarnorku-
málastofnunin hafði sett þau skilyrði að tækin
yrðu keypt frá Bandaríkjunum, Bretlandi og
Sovétríkjunum. Þetta olli vissum vandkvæðum
við uppsetningu þeirra, meðal annars af því að
leiðarvísarnir með sovésku tækjunum voru bara
á rússnesku. En undir góðri forsjá dr. Bluhm
komust öll tækin í notkun.
Um veturinn 1961 -2 voru sett upp nokkur
próf til sjúkdómagreininga, en mesta vinnan fór
í þau próf sem lýst er í eftirfarandi grein.
Þessi grein er dæmigerð fyrir þá þekkingu
sem þá var að ryðja sér til rúms í læknisfræði,
þ.e. notkun geislavirkra efna við greiningu
sjúkdóma og var alger nýjung hér á íslandi.
Niðurstöður okkar voru nokkuð frábrugðnar
niðurstöðum í öðrum löndum, vafalaust vegna
mikils joðáts íslendinga. Prófessor W. D. Alex-
ander við Western Infirmary í Glasgow hvatti til
að þær yrðu birtar á ensku og farið var að hans
ráðum (Bluhm MM, Gudmundsson TV. A rout-
ine thyroid function test in lceland. Scot Med
J 1963; 8: 442-5). Það varð upphaf að frekari
samvinnu Landspítalans og Western Infirmary
um rannsóknir á joðmetabolisma íslendinga
(Alexander WD, Gudmundsson TV, Bluhm MM,
Harden R McG. Studies of lodine Metabolism
in lceland. Acta Endocrinologica 1964; 46:
679-83). Geislajoðprófin gerbreyttu aðferðinni
við greiningu skjaldkirtilssjúkdóma hér á landi.
Áöur hafði helst verið stuðst við mælingar á
efnaskiptum, „basal metabolic rate“
1975-84 1985-94 1995-2
(BMR), þ.e. súrefnisnotkun í hvíld. En afar erfitt
er að fá sjúklinga til að vera í algerri hvíld og
því var prófið óáreiðanlegt. Ennfremur var það
tímafrekt fyrir starfsfólk og sjúklinga. Geislajoð-
upptaka skjaldkirtilsins varð strax aðalprófið við
greiningu skjaldkirtilssjúkdóma, og var það í um
tuttugu ár, eða þar til farið var almennt að mæla
hormón í blóði.
Mælingar á joðupptöku skjaldkirtilsins eru
undirstaða þess að beita geislavirku joði til
meðferðar á ofstarfsemi kirtilsins. Þær lækn-
ingar hófust reglulega þegar viðmiðunarmörk
höfðu verið sett. Meðferðin var framkvæmd
í nánu samstarfi við Theódór Skúlason, yfir-
lækni, og í grein sem birtist í sama tölublaði og
greinin sem hér fylgir, ræðir Theódór um þær
lækningar.
Lokaniðurstaðan er að sú vinna sem lýst
er í greininni var ný tækni á íslandi og ný að-
ferð við greiningu skjaldkirtilssjúkdóma sem
gerði greininguna miklu áreiðanlegri en eldri
aðferðin. Prófin og viðmiðunarmörkin eru enn í
notkun, nú einkum við undirbúning meðferðar
með geislavirku joði. Vinnan leiddi til mikilla
breytinga á meðferð við ofstarfsemi skjaldkirt-
ilsins og til frekari rannsókna á joðefnaskiptum
íslendinga.
Að lokum skal þess getið að sú vinna sem
hér er lýst var unnin, og greinin skrifuð, í náinni
samvinnu við prófessor Davíð Davíðsson, þá-
verandi yfirlækni á Rannsóknastofu Landspít-
alans. Hann ákvað að hans væri ekki getið á
greininni. Ég taldi þá og tel enn að hans nafn
hefði átt að vera með á greininni.
Læknablaðið 2005/91 51