Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 70

1 975-1 984 / BERKLAVEIKI
árið 1673, að því er best verður séð en að vísu sam-
kvæmt ófullkominni sjúkdómslýsingu, úr berklaveiki
(24). Fimm börn hafði biskup áður misst kornung og
árið 1670 dó kona hans 55 ára að aldri, eigi ósennilega
úr berklaveiki. Ekki er heldur loku fyrir það skotið að
berklaveiki hafi orðið föður hennar að bana árið 1638
(hæmoptysis) (3).
Á hinu biskupssetrinu, Hólum í Hjaltadal, aðal-
menntastofnuninni á Norðurlandi, virðist líka hafa
komið upp berklaveiki. Árið 1787 andaðist þar Árni
biskup Pórarinsson aðeins 46 ára að aldri. Verður
tæpast dregið í efa að dánarorsökin hafi verið berkla-
veiki (48).
Líklegt má hins vegar telja að tíðar landfarsóttir
hafi dregið úr fjölda hinna berklaveiku og allra er
þjáðust af langvinnum sjúkdómum. Pannig má gera
ráð fyrir að plágan mikla 1402-4 og hin síðari 1495,
svo og bólusóttarfaraldrarnir, einkum 1707-9, og
Móðuharðindin 1783-85 hafi allt að því útrýmt berkla-
veikum sjúklingum er kunna að hafa verið fyrir í
landinu (46,139,118).
Fyrsti háskólalærði læknirinn, Bjarni Pálsson land-
læknir, hefur starfsemi sína hér á landi 1760. Hvorki
hann né fyrstu eftirmenn hans virðast hafa orðið var-
ir við berklaveiki í landinu svo að nokkru nemi. Það
má þó heita furðuleg tilviljun að fyrsta krufning sem
hann framkvæmir árið 1761 og væntanlega er fyrsta
krufning sem gerð er af lærðum lækni í landinu virðist
frekar benda til berklaveiki en lifrarsulls (16).
Fyrir kom að læknar gætu þess í skrifum sínum
um heilbrigðismál að berklaveiki væri frekar fátíð í
landinu (90,47), þó að aðrir nefndu sjúkdóma er bent
gætu til berklaveiki (50). Það er ekki fyrr en um og eft-
ir miðja 19. öld að sjúkdómsins er getið (123,119) og
sérstaklega á síðustu áratugum þeirrar aldar fara hér-
aðslæknar að nefna hann í ársskýrslum sínum til land-
læknis. Fjölgar nú einnig læknishéruðum og læknum
jafnt og þétt og árið 1875 er fjöldi héraða með lögum
aukinn svo að þau verða alls 20 (127, 56). Á tímabil-
inu frá 1880-90 láta æ fleiri héraðslæknar berklasjúk-
linga getið í skýrslum sínum, þó sjaldan nema örfárra
í hvert sinn (55). Þá er það og eftirtektarvert að eftir
1884 byrja einstaka læknar að greina frá heilabólgu-
sjúklingum. Virðist þetta hvort tveggja ótvírætt benda
í þá átt að berklaveikin sé annað hvort að breiðast út í
landinu eða að læknar gefi henni meiri gaum en áður
og hafi betri aðstöðu til að greina hana. T. d. kveður J.
Jónasen upp úr um það að einkum hafi „farið að bera
til muna á veikinni eftir 1886“ (57).
Þrátt fyrir þetta getur Schierbek landlæknir þess í
skýrslu sinni fyrir árið 1888 (Medicinal Indberetning
fra Physicatet pá Island 1888) að vafasamt sé hvort
berklaveiki sé til á íslandi. Hann kveðst hafa fram-
kvæmt margar hrákarannsóknir án þess að finna
berklasýkilinn. Þessi skýrsla er dagsett 31. desember
1889 en fyrst send með bréfi til landshöfðingja dag-
settu 31. janúar 1890. Þar bætir hann við á milli lína
á viðeigandi stað í skýrslunni: „Jeg fandt Tuberkel-
bacillen den 16. januar 1890. Tidligere har den ikke
været pávist pá Island.“ (89) I næstu ársskýrslu sinni
getur hann einnig þessa viðburðar (25).
Árið 1888 hefja læknar, fyrir áeggjan landlæknis,
reglulega skráningu bráðra farsótta. Þó að berklaveiki
sé eðlilega ekki talin þar með fjölgar umgetnum eða
skráðum berklatilfellum ört á þessum og næstu árunt,
einkum eftir 1890. Þannig verður héraðslæknir einn í
um 4000 manna læknishéraði á Norðurlandi á tæpum
tveimur árum (1892-1894) var við 18 sjúklinga með
lungnaberkla og 5 með útvortis berkla. Og á tæpu einu
ári (júlí 1894-maí 1895) finnur sami læknir í Reykjavík,
sem þá hafði um 4500 íbúa, eigi færri en 16 sjúklinga
með lungnaberkla og 4 með útvortis berkla. Hann tel-
ur ástæðurnar vera auknar samgöngur við útlönd og
langdvalir íslendinga erlendis, ennfremur útbreiddan
og þungan mislingafaraldur 1882 og tvo inflúensufar-
aldra árin 1890 og 1894 sem tóku nálega hvert heimili
á landinu. Þá telur hann lélegan aðbúnað almennings
og mjög slæm húsakynni eina meginástæðuna. Hvetur
hann til þess að reynt verði að reisa skorður við út-
breiðslu sjúkdómsins þegar í stað (17,18).
og lýsti miklu faglegu hugrekki, ekki síst í Ijósi
tíðaranda í nálaegum löndum á þessum tíma.
Athyglisverð er einnig lýsing hans á söfnun
Oddfellow-manna í Reykjavík með Guðmund
Björnsson, landlækni, í broddi fylkingar til
byggingar Vífilsstaðaspitala árið 1906. Það ár
stofnuðu þeir félag um söfnunina og einungis
fjórum árum síðar var Vífilsstaðaheilsuhæli
risið, en þar voru í fyrstu rúm fyrir 80 sjúklinga.
Mætti vinnulag og hraði við sjúkrahúsbyggingar
nútímans draga dám af þessu.
í greininni kemur mjög skýrt fram hve tíðni
berkla og dánartala féll hratt hér á landi, ekki
liðu nema rúmlega 30 ár frá því að berklatíðni
var einna hæst þar til tíðnin var komin niður
undir það sem hún er nú, en grein Sigurðar
lýkur um 1970. Hann telur Ijóslega að megin-
ástæður þessa mikla árangurs megi rekja til
klassískra faraldsfræðilegra aðgerða, leit að
hinum sýktu, einangrun, eftirliti og meðferð eftir
að berklalyfin komu til. Ljóst er að hann gerir
sér mjög vel grein fyrir orsökum eða þætti ytri
ástæðna, svo sem húsnæðis og tekna, búsetu
og annarra samféiagslegra þátta í útbreiðslu
berklanna. Hann gerir hins vegar ekki mikið úr
hlut þeirra miklu þjóðfélagsbreytinga sem urðu
á íslandi eftir seinni heimsstyrjöld. Nú vitum við
hvernig þær skiptu sköpum fyrir fjölmarga þætti
heilsufars íslendinga, þ.á.m. berklana.
Sigurður lýkur greininni á varnaðarorðum í þá
veru að enn skuli hafa það hugfast að berkla-
veikinni hefur ekki verið að fullu útrýmt meðan
einstaklingar eru til í landinu sem smitast hafa
af berklaveiki. Hann bendir einnig réttilega
á mikla tíðni sjúkdómsins í ýmsum löndum
Evrópu og spáir réttilega mikilvægi aukinna
samgangna í útbreiðslu smitsjúkdóma. Hann á
kollgátuna þar, innfluttum berklatilfellum hefur
fjölgað hér á landi undanfarin ár og áratugi og
bera þar hátt ónæmir og fjölónæmir berklar.
Sjúkdómurinn er vaxandi í ýmsum löndum Evr-
ópu, t.d. hefur berklatilfellum meðal rúmenskra
barna fjölgað um 50% á undanförnum árum.
Grein Sigurðar hefur því enn mikið gildi árið
2005. Hún lýsir merkilegri sögu, ósérhlífni,
hugrekki og stefnufestu, sem við, sem störfum
í heilbrigðisþjónustunni nú, getum lært mikið
af. Hún lýsir einnig gildi klassískra faraldsfræði-
legra aðferða til að stemma stigu við smitsjúk-
dómum og geta aðrar þjóðir dregið nokkurn
lærdóm af þeirri reynslu sem Sigurður lýsir.
70 Læknablaðið 2005/91