Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 94

1 975-1984 / BERKLAVEIKI
Þannig hefur typus avianus fundist í sýktri hænu
og einnig valdið smitun í sauðfé hér á landi, enda ekki
óeðlilegt þar sem hænsni voru oft alin í fjárhúsum og
fjósum. Er því tilgátan um avian-smitun meðal naut-
gripa sennileg þó að ekki hafi hún fengist staðfest hér
með ræktun eða dýratilraunum ennþá þó að þekkt
sé hún erlendis (7). Má því telja líklegt að nautgripa-
rannsóknir hins norðlenska læknis sem fyrr getur hafi
verið réttar en nautgripirnir allir verið smitaðir af
hænsnum (typus avianus) eða jafnvel mannaberklum
(typ. human) (67, 87). Berklaveiki í hænsnum hefur
síðar fundist bæði á Suðurlandi og Norðurlandi (37).
Smitun sauðfjár af typ. avianus er almennt viður-
kennd og jafnvel frá villtum fuglum (5).
Vitneskja sem berklayfirlækni hefur borist um
berklasmitun húsdýra hér síðustu tvo áratugi er
hvorki flókin né margbrotin. Frá Tilraunastöðinni að
Keldum bárust árið 1952 eftirfarandi upplýsingar:
„Húðprófun er nýlega lokið á 433 nautgripum
í Reykjavík, eins árs eða eldri. Prófunin var fram-
kvæmd samtímis með avian- og mannalian-tuber-
culini. meira og minna greinileg positiv útkoma með
avian-tuberculini kom fram hjá 26 gripum.
Prófun með mammalian-tuberculini sýndi frekar
veika útkomu á 8 gripum í allt. Á 5 þeirra var mun
meiri útkoma við avianprófið en á 3 engin útkoma.
Komplementfiksationspróf vegna garnaveiki var
framkvæmt úr blóði frá gripum þessum og kom fram
jákvæð útkoma á 2 þeirra." (13)
Frá yfirdýralækni, en hann starfar við sömu stofn-
un, hafa vorið 1973 borist eftirfarandi upplýsingar:
„Síðastliðin fimm ár (1967-72) hafa ekki borist
nein sýni úr búfé að tilraunastöðinni að Keldum sem
reynst hafa berklakyns. í skýrslum héraðsdýralækna
um heilbrigðisskoðun á sláturhúsum er heldur ekki
getið sláturdýra með berklaveiki. Á árunum 1970
og 1971 var gerð berklaprófun (húðpróf) á öllum
nautgripum á sunnanverðu landinu frá A.-Skafta-
fellssýslu vestur í Snæfellsnessýslu, eða 22.844 gripum
alls. Nokkrir gripir (30-40) svöruðu jákvætt og voru
því endurprófaðir með hvoru tveggja í senn avian og
mammalian túberkulíni. Kom þá yfirleitt fram meiri
svörun við avial túberkulíni. Jafnframt var tekin blóð-
prufa og gert komplementpróf gegn garnaveiki úr
þessum gripum. Það reyndist yfirleitt neikvætt. Þær
kýr sem mesta svörun gáfu við avian túberkulíni hafa
flestar verið felldar. Við krufningu kom yfirleitt ekkert
fram sem benti til berklasmits. í tveim tilfellum fundust
ostkenndar breytingar í hengilseitlum. Við venjulega
berklaræktun og sýkingu tilraunadýra (marsvína) var
ekki hægt að staðfesta að um berklasmit væri að ræða
í þessum gripum. Tvívegis áður, 1964-65 og 1960-61,
hafa víðtæk berklapróf á nautgripum verið gerð hér á
landi en árangur orðið svipaður og að framan greinir"
(85).
Nautgripaberklar hafa þannig aldrei fundist með
vissu hér á landi. Grunsamlegasta atvikið um bovin
smitun sem sá er þetta ritar þekkir til er rakið nánar
af berklayfirlækni í heilbrigðisskýrslum árið 1959 og
vísast til þess hér (35).
Mycobacteriosis apathogenica
Þá skal þess að lokum getið hér að á síðustu áratugum
hafa, einkum í ýmsum heitari löndum, komið fram
óvenjulegar svaranir við tuberkulinpróf. Er sama á
hvern hátt þau eru framkvæmd, percutan, cutan eða
intracutan. Svaranir þessar eru mjög vægar, venjulega
roði án nokkurs verulegs þykkildis (t. d. neðan við
5 mm þvermál við intracutan próf). Hér er eigi um
venjulega berklasmitun að ræða heldur um smitun af
sýklum skyldum berklabakteríunni (mycobacterium
apathogenum). Er fjöldi tegunda þessara apathogenu
sýkla mikill þó ekki sé svo í norðlægari löndum.
Hefur þessa orðið vart hér á landi (33, 34) og ber
því að hafa slíkt í huga við framkvæmd berklaprófs og
sérstaklega ef margar vægar svaranir koma fram án
þess að nokkur einkenni berklasjúkdóms komi í ljós
við frekari rannsóknir. Örðugt getur verið að rækta
þessa sýkla (63) en gera má samanburð á svörun af
standard tuberkulíni við svörun af ýmsum öðrum
antigenum frá mycobacteríum ef prófað er samtím-
is. Kemur þá venjulega í ljós greinilegur mismunur.
Þannig má telja vissu fyrir því að vafasamar svaran-
ir við berklapróf sem komið hafa fram í Keflavík í
nokkur ár séu af völdum smitunar frá mycobactería
balnei úr sundlauginni þar. Árið 1964 fann starfslið
Berklavarnastöðvar Reykjavíkur (83,44) greinilegan
mismun á svörun við Mantouxpróf þar sem gerður
var samanburður á svörun af hreinsuðu standard tub-
erkulíni annars vegar við svörun af antigeni frá myco-
bacterium balnei (Sensitin) hins vegar (152). Var hin
síðarnefnda svörun greinilega stærri í flest öllum til-
fellum. Ber öllum þeirn sern fást við berklapróf að
hafa þessar afbrigðilegu svaranir annarra mycobact-
eria mjög í huga.
Um útrýmingu berklaveikinnar úr landinu
Á aldarfjórðungsafmæli Sambands íslenskra berkla-
sjúklinga árið 1963 fórust þáverandi landlækni sem
fór einnig með starf berklayfirlæknis þannig orð í
ávarpi því er hann flutti af þessu tilefni: „Á um það bil
30 árum hefur berkladauðinn lækkað um 99 af hund-
raði og er það meiri en þó einkum hraðari árangur
en annars staðar þekkist. Skráðum berklasjúklingum
hefur fækkað mjög en þó ekki að sama skapi. Aðeins
lítill hluti sjúkrarúma berklahælanna er nú notaður
fyrir berklasjúklinga og á öðrum sjúkrastofnunum
dveljast þeir örsjaldan. Nýsmitun meðal barna og
unglinga er orðin fátíð miðað við það sem áður gerð-
ist, enda fækkar smitandi berklasjúklingum ár frá ári.
94 Læknablaðið 2005/91