Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 96

1975-1984 / BERKLAVEIKI
og síbreytileg eftir aðstæðum og framkvæmd á berkla-
varnar- eða almennum heilsugæslustöðvum af vel
kunnandi og æfðu starfsliði.
Meðal slíkra þjóða er talið nauðsynlegt að fram-
kvæmdastjórn berklavarnanna sé falin einum aðila
sem venjulegast er sérfróður læknir (148,150,135).
Lokaorð
Á þessu ári (1975) eru 40 ár liðin frá því að skipulegar
berklavarnir voru hafnar hér á landi. Þær hafa tví-
mælalaust borið mikinn árangur en um einstaka liði
þeirra verður ekki dæmt. Þar eru mörg atriði saman-
ofin.
Á þessu tímabili hafa viðhorfin mjög breyst. Berkla-
bólusetninguna ber nú að meta á annan hátt en er
hún hóf göngu sína fyrir alvöru á fjórða tug aldarinn-
ar. Hin sérhæfða lyfjameðferð gegn sjúkdómnum er
komin til sögunnar og er hún almennt viðurkennd en
nokkur vafi leikur enn á að hve miklu leyti skuli nota
hana í varnarskyni.
Á síðustu árum hefur aðaláhersla berklavarnanna
verið lögð á eftirfarandi sex þætti:
1. Að finna hinn berklaveika sjúkling (smitber-
ann) sem allra fyrst og koma honum þegar í
stað í viðeigandi meðferð.
2. Að halda sjúklingnum einangruðum meðan
smithætta er af honum.
3. Að fylgjast reglulega með heilsufari hans með-
an nauðsynlegt er talið.
4. Að velja úr þá hópa einstaklinga sem teljast
vera næmir fyrir sjúkdómnum og öðrum fremur
líklegir til að verða fyrir smitun. Rétt er að leit-
ast við að draga úr næmi þessara einstaklinga
fyrir sjúkdómnum með því að bólusetja þá gegn
berklaveiki.
5. Að halda uppi stöðugum og nákvæmum athug-
unum á útbreiðslu berklasmitunar í landinu.
6. Að nota hin sérhæfðu berklalyf með varúð til
sjúkdómsvarna, þ. e. til varnar því að berkla-
sjúkdómur brjótist út hjá nýsmituðum (secund-
ær chemoprophylaxis).
Fáum orðum skal farið frekar um hina 6 ofan-
greindu liði.
Um 1. lið: Ekki þarf alltaf að leita hins berkla-
veika sjúklings. Vegna sjúkdómseinkenna sinna leitar
hann mjög oft af sjálfsdáðum læknis. Kemur þá oft-
ast í ljós hvort sjúkdómur hans er nýlegur eða gamall
og hvort sjúklingurinn er eða hefur verið hættulegur
umhverfi sínu. Sé svo verður að sjálfsögðu að hefja
víðtæka rannsókn á öllum sem hafa verið samvistum
við hann. Komi hins vegar nýsmitað barn eða ung-
lingur til læknis verður að hefja leit að smitunarupp-
sprettunni. Vegna þess að almenn berklabólusetning
hefur eigi verið framkvæmd hér á landi og mjög lítil
berklasmitun hefur verið í landinu síðastliðin 30 ár
eru langflestir landsmanna innan við þann aldur
ósmitaðir. Hinir fáu sem smitaðir eru vita og oftast
deili á smitun sinni.
Berklaprófið er því orðið mikilsverð rannsókn á
öllum yngri aldursflokkum þjóðarinnar til að greina
sjúkdóminn. Röntgenrannsókn á hinum jákvæðu svo
og nákvæm skoðun á hráka eða magaskolvatni með
smásjá eða ræktun leiða sjúkdóminn oftast tvímæla-
laust í ljós.
Pegar leitað er nýsmitaðra einstaklinga í umhverfi
berklasjúklings eða smitunaruppsprettu meðal ný-
smitaðra þarf að sjálfsögðu að endurtaka berkla-
prófið ef það reynist neikvætt við fyrsta próf þar sem
undirbúningstími sjúkdómsins er allt að 6-8 vikum og
berklaprófið því eigi jákvætt fyrr ef um nýja smitun
er að ræða. Vel þarf að fylgjast með öllum nýsmituð-
um og gefa þeim lyfjameðferð þegar í stað ef sjúk-
dómseinkenni koma í ljós. (Sjá nánar 6. lið, secundær
chemoprophylaxis (sjúkdómsvarnir)).
Að sjálfsögðu verður að vanda mjög til tuber-
kulínprófsins. Nota helst intracutan (Mantoux) próf
og hreinsað, standardiserað tuberkulín og fylgja vel
viðurkenndum leiðarvísi um hvernig og hvenær skuli
meta svörunina. Aðeins æft starfslið ætti að annast
framkvæmd prófsins.
Þar sem komið hefur í ljós á síðari árum að bæði
læknar og hjúkrunarkonur sem nýverið hafa lokið
námi kunna eigi full skil á framkvæmd berklaprófsins
verður að teljast nauðsynlegt að bæði læknadeild há-
skólans og hjúkrunarskólinn sjái svo um að fullkomin
fræðsla fáist fyrir þessa nemendur um framkvæmd og
þýðingu þessa mikilsverða prófs (sjá bls. 100 og 101).
Um 2. lið: Á síðari árum hefur það færst mjög í
vöxt, einkum í þróunarlöndum Afríku og Asíu þar
sem skortur er á sjúkrarými, að lyfjameðferð berkla-
sjúklinga væri svo til eingöngu látin fara fram utan
sjúkrahúsa á göngudeildum. Eigi skal ráðið til þessa
hér á landi að svo stöddu enda hafa nýir, smitandi
sjúklingar eigi verið svo margir undanfarin ár að slíkt
teljist nauðsynlegt.
Sjúkling með smitandi lungnaberkla skal þegar
í stað einangra á sjúkrahúsi og hefja sérhæfða lyfja-
meðferð þar hið fyrsta. Mikið er undir því komið að
lyfjameðferð sé rétt valin í byrjun og henni haldið
stöðugt áfram uns hún ber árangur. Eins og nú er
háttað notkun berklalyfja er talið árangursríkast að
nota strax í byrjun þrjár mismunandi tegundir berkla-
lyfja svo berklasýklarnir nái eigi að aðlaga sig lyfjun-
um og verða ónæmir gegn þeim. Nauðsynlegt er að
halda lyfjunum fast að sjúklingunum, einkum fyrst í
stað, en meðferð tekur nú venjulegast 18-24 mánuði.
Ný lyf kunna ef til vill að stytta þennan tíma. Komi
auka- eða eiturverkanir í ljós má reyna að sniðganga
þau lyf er því valda og velja önnur í þeirra stað.
Eftir þriggja til fjögurra mánaða meðferð eru
langfiestir sjúklinganna lausir við smit og sjúkrahús-
96 Læknablaðið 2005/91