Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 32

1 935-1 944 / HEILSUVERNDARSTARFSEMI
Orðið heilsuvernd hefur afar víðtæka merkingu og
oft heyrist það notað sem slagorð, án þess að menn geri
sér fulla grein fyrir merkingu þess; annars svarar það vel
til þess sem í enskumælandi löndum er kallað „prevent-
ive medicin" í mótsetningu við „curative medicin."
Það er löngu viðurkennt að enda þótt lækninga-
starfsemi í þrengri merkingu (curative medicin) sé
mjög mikilsverð sé þó hitt enn þýðingarmeira að
koma í veg fyrir það að fólk sýkist, vernda heilsuna.
Sérgrein sú innan læknisfræðinnar er hefur það við-
fangsefni er Hygiene eða heilbrigðisfræði. Það má
segja að öll starfsemi heilbrigðisfræðinnar miði ein-
göngu, beint eða óbeint, að því sem felst í þessu eina
orði - heilsuvernd.
Til þess að geta örugglega varist ákveðnum sjúk-
dómum verðum við að þekkja orsakir þeirra eða vita
hvaðan hættunnar er von; og meðan menn vissu lítið
eða ekkert í þessum efnum var heilbrigðisfræðin eðli-
lega ekki til sem sérstök fræðigrein í þeirri mynd sem
nú er. Það var fyrst á síðara hluta 19. aldar er mönn-
um lærðist að þekkja orsakir þeirra sjúkdóma er mest
strandhögg hjuggu - infektions-sjúkdómanna einu
nafni - að grundvöllur myndaðist fyrir heilsuvernd-
arstarfsemi er á þessu sviði nefndust sóttvarnir. Bakt-
eríufræðin lagði þannig grundvöllinn undir þennan
fyrsta meginþátt heilsuverndarstarfseminnar og enn
í dag er hún ein af undirgreinum heilbrigðisfræðinn-
ar, sóttvarnir ein þýðingarmesta grein heilsuverndar-
starfseminnar, enda lengi vel sú einasta sem hægt er
að segja að hafi verið starfrækt hér á landi.
Þótt við eigum enn eftir að læra margt viðvíkjandi
baráttunni gegn infektionssjúkdómum hefur árang-
urinn af „heilsuverndarstarfsemi“ á þessu sviði þegar
orðið svo glæsilegur að það mun sönnu næst að með
henni hafi sparast fleiri mannslíf en með lækningastarf-
semi á öllum sviðum á liðnum öldum, og má því segja
að þó að heilsuverndarstarfsemi næði ekki lengra en
til þessa sjúkdómsflokks væri hún þó ein hin þýðing-
armesta starfsgrein læknisfræðinnar, enda var það ár-
angur sóttvarnanna meir en nokkuð annað sem opnaði
augu manns fyrir því hversu miklu æskilegra það er að
fyrirbyggja sjúkdóma heldur en bíða þess aðgerðar-
lausir að þeir komi fram og reyna síðan að lækna þá.
Hér á landi hefur sóttvarnarstarfsemi verið rækt
allvel eftir atvikum, og mætli þó takast betur ef alls
staðar væri gengið eins rækilega til verks eins og í
einni grein þeirra, berklavörnunum; t.d. er taugaveik-
in allt of algeng ennþá. Víða - ekki aðeins hér á landi
- hefur læknum frá fornu fari hætt til að skoða það
sitt aðalhlutverk að annast sjúklinginn og þá oft sinnt
minna því sem er ennþá þýðingarmeira, en það er að
koma í veg fyrir það að fleiri sýkist. í hvert sinn er
læknir sér sjúkling með smitandi sjúkdóm á hann að
leggja fyrir sig þessar spurningar: 1) Hvaðan er smit-
un upprunnin? 2) Geta ekki fleiri hafa smitast sam-
tímis? 3) Getur svo ekki sjúklingurinn eða aðrir smit-
aðir þegar hafa smitað út frá sér? - Síðan ber að hefja
leit að smitberum eða öðrum smitunaruppsprettum,
varna smitun frá þeim, hafa eftirlit með öllum þeim
sem líkur benda til að þegar hafi smitast, og ef hægt
er, vernda þá fyrir sýkingu.
Á því hvernig tekst í þessum atriðum veltur það
oft hvort tekst að koma í veg fyrir útbreiðslu faraldurs
og með auknu skipulagi, og þannig að héraðslæknar
hefðu greiðan aðgang að hjálp í einstökum tilfellum
mætti vafalaust ná betri árangri, a.m.k. hvað snertir
taugaveiki sem við ættum að geta útrýmt með öllu, en
því ber ekki að neita að rannsóknir til að leita að upp-
tökum taugaveiki eða annarra smitandi sjúkdóma eru
oft svo umfangsmiklar að ofviða er fyrir héraðslækna
sem hafa mörgum öðrum störfum að gegna að gera
þeim góð skil hjálparlaust.
Annar stór flokkur sjúkdóma sem menn vita um
orsakir til eru hinir svonefndu vöntunarsjúkdómar,
þar með taldir þeir sjúkdómar sem nú er mest rætt um
og stafa af vítamínskorti. Varnir gegn þessum sjúk-
dómum eru aðallega í því fólgnar að kenna fólki að
setja þannig saman fæðu sína að ekki skorti nein þau
efni er vitað er um að nauðsynleg séu til varnar sjúk-
dómum eða til að halda fullri heilsu. En það er ekki
nóg að benda á vissar fæðutegundir og segja svona
mikið skuluð þið borða af þessu og þetta af hinu, það
verður að taka tillit lil lífsvenja og framleiðslu hvers
lands og ekki síst til efnahagsins.
Þetta gerir málið mjög erfitt, og þar við bætist að
þekking okkar á þessu sviði er enn mjög í molum. Það
er ekki hægt að reikna út og segja svo og svo margar
einingar af vítamínum A, B, C, D o.s.frv. þurfið þið að
éta daglega. Margt bendir til um það að samsetning
fæðunnar að öðru leyti hafi áhrif á vítamínþörfina, og
ennfremur að vítamín notist best ef þau eru bundin á
eðlilegan hátt frá náttúrunnar hendi. Hér er því ekki
hægt að byggja að öllu leyti á rannsóknum annarra
landa viðvíkjandi mataræði, heldur verður hver þjóð
að leysa þetta vandamál fyrir sig og byggja á rann-
sóknum framkvæmdum í sínu eigin landi.
Hér á landi hafa engar slíkar rannsóknir verið
gerðar svo heitið geti, og er því langt í land að hægt sé
að gefa framkvæmanleg ráð til að tryggja almenningi
alhliða og hollt viðurværi.
Hitt er annað mál að með núverandi þekkingu okk-
ar í þessu efni, þótt í brotum sé, er hægt að varna svo
stórfelldum misbresti í fæðisvali er valdi beinlínis avíta-
minosis sjúkdómum, og er það auðvitað mjög mikils-
vert. Á sama hátt er í mörgum einstökum tilfellum
hægt að hafa áhrif á fæðisval í þá átt að tryggja hollt
viðurværi, einkum ef ekki þarf að horfa á kostnaðinn,
þetta er auðvitað líka mjög mikilsvert þótt segja megi
að ekki komi að fullu gagni fyrir þjóðarheildina.
Grundvöllurinn undir heilsuverndarstarfsemi á
þessu sviði, i.e. barátta fyrir hollu viðurværi, verður að
byggjast á objectiv rannsóknum á fæðutegundum og
32 Læknablaðið 2005/91