Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 72

1975-1 984 / BERKLAVEIKI
um skammt og hvernig dæma beri árangur-
inn. Ákjósanlegt er að röntgenrannsókn fari
ætíð fram í kjölfar ljöldaberklaprófa, einkum á
þeim er jákvæðir reynast eða eru ekki berkla-
prófaðir. Séu berklapróf endurtekin árlega eða
oftar í sömu aldursflokkum (t. d. á börnum á
skólaaldri eða ungu fólki í unglingaskólum) má
fá vitneskju um árlega smitunartíðni. Slík smit-
unartíðni hlýtur að standa í beinu hlutfalli við
fjölda smitandi einstaklinga sem dveljast á um-
ræddu svæði og eru uppspretta smitunarinnar
(102). Má á þennan hátt með leit hafa upp á
hinum smitandi sjúklingum.
Árið 1910 þegar fyrsta heilsuhælið tók hér til starfa
var aðeins eitt hinna tjögurra greindu atriða fyrir
hendi í landinu. Það var skrásetningarskylda lækna á
berklasjúku fólki. Hin þrjú atriðin komu síðar, lög um
dánarskýrslur þegar á næsta ári, árið 1911 (132), en
krufningar (140, 70) og berklapróf eigi að ráði fyrr
en um og eftir 1930. Er það um líkt leyti og farið er
að notfæra sér berklapróf á svipaðan hátt í nágranna-
löndum okkar. Hér eru það einstaka héraðslæknar
sem byrja berklaprófin og þá einkum á skólabörn-
um. Sumir ganga þó lengra og framkvæma víðtækari
berklapróf í héruðum sínum til að afla upplýsinga um
útbreiðslu smitunarinnar í viðkomandi héraði (1, 2,
101). Það eru því aðeins síðustu fjórir áratugirnir sem
heimila fræðilegar ályktanir um útbreiðslu og gang
þessa sjúkdóms í landinu samkvæmt öllum fjórum
fyrrnefndum atriðum. Tvö þau fyrstu, skylduskrá-
setningin og dánarvottorðin, gefa að vísu sæmilega
góðar upplýsingar um tíðni og gang sjúkdómsins í
landinu og annað þessara atriða nær nú til síðustu 60
ára (dánarvottorð) en hitt (skylduskrásetningin) til
um það bil 70 ára.
Upplýsingar þær sem með aðstoð fyrrnefndra
gagna fengust um gang sjúkdómsins á árabilinu 1911-
20 báru með sér að sjúkdómurinn færðist stöðugt í
aukana í landinu. Skráðum sjúklingum og dauðs-
föllum af völdum berklaveiki fjölgaði stöðugt. Árið
1920 var fjöldi dauðsfalla talinn vera 196 miðað við
100 þús. íbúa og 3,9 sjúklingar miðað við 1000 íbúa
voru taldir nýskráðir það ár en alls voru þá í árslok 7,1
af 1000 landsmönnum taldir með virka berklaveiki.
Ríkið hafði tekið að sér að sjá um rekstur Vífilsstaða-
heilsuhælis en ennþá urðu bæði sjúklingarnir sjálfir og
sveitar- eða bæjarfélög þeirra að bera mikil gjöld af
legukostnaði þeirra þar. Öll læknastéttin svo og yfir-
völd landsins sáu að eigi yrði hjá því komist að taka
upp virkari aðgerðir gegn sjúkdómnum en hingað til
höfðu verið gerðar.
Arið 1919 var þess vegna samþykkt á Alþingi að
skipa nefnd þriggja lækna, svonefnda berklaveikis-
nefnd, til þess að gera tillögur um á hvern hátt mætti
best verjast veikinni og vinna bug á henni. Skilaði
nefndin áliti (69) sínu snemma á árinu 1921 og var
frumvarp hennar til laga um varnir gegn berklaveiki
lagt fyrir Alþingi þá þegar. Náði frumvarpið sam-
þykki þingsins þetta sama ár, þó með nokkrum breyt-
ingum.
Berklavarnalögin frá 1921 (133) marka á margan
hátt tímamót í berklavörnum landsins. I þeim voru
settar nýjar reglur um skrásetningu berklasjúklinga
og miklu meiri áhersla lögð á berklarannsóknir og
berklavarnir en áður hafði tíðkast (t. d. rannsókn á
nemendum í skólum og bann sett á starfsemi smit-
andi berklasjúklinga í ýmsum greinum, s. s. kennara,
Ijósmæðra og fleira). Án efa munu þó þau ákvæði
laganna sem tryggðu að mestu efnalitlum berklasjúk-
lingum ókeypis sjúkrahúss- eða hælisvist á kostnað
hins opinbera (ríkis og bæjar- og sveitarfélaga) hafa
verið áhrifaríkust. Hafa þessi ákvæði laganna haldist
æ síðan og þó í enn ríkari mæli eftir að ríkisframfærsla
sjúkra manna og örkumla var tekin í lög 1936 (134) og
síðar en sú breyting var gerð á þeim lögum árið 1943
(136) að full sjúkratryggingagreiðsla náðist með að-
stoð framfærslulaga. Full réttindi til sjúkratrygginga
berklaveikra náðust loks með breytingu á Almanna-
tryggingalögunum 1967 (138) og tóku þau gildi 1. jan-
úar 1969.
Samkvæmt berklavarnalögunum 1921 (133) voru
berklavarnirnar aðallega fólgnar í því að einangra
smitandi berklasjúklinga og sjá þeim fyrir lækningu.
Sum ákvæði berklavarnafrumvarpsins frá 1921
náðu því miður eigi fram að ganga, svo sem um
stofnun hrákarannsóknastöðva, sjúkrahúsdeilda fyr-
ir berklaveika, skyldulryggingar gegn berklaveiki,
byggingu bústaða fyrir berklaveika og aukna fræðslu
um sjúkdóminn. Mun óhætt að fullyrða að berkla-
veikin hefði aldrei gripið svo mjög um sig sem raun
varð á ef allar tillögur nefndarinnar hefðu náð fram
að ganga þegar í stað.
Tveimur árum áður en berklavarnalögin voru sett,
eða árið 1919, hafði Hjúkrunarfélagið Líkn í Reykja-
vík komið á fót berklavarnastöð þar (104). Var verk-
efni þessarar stofnunar að hafa eftirlit með berkla-
veikum heimilum og sjúklingum sem voru útskrifaðir
af berklahælum. Stofnun þessi vann gott starf en skorti
í byrjun bæði tæki og aðstöðu. Var starfsemi hennar
aukin 1936 (80), enda hlaut hún þá ríkisstyrk og nýj-
ar stöðvar voru þá settar á stofn á næstu árum (144,
105-107).
Þá var eftir setningu berklavarnalaganna 1921
unnið að því að fjölga sjúkrarúmum fyrir berklaveika
bæði á heilsuhælinu og í sjúkrahúsum landsins. Jafn-
framt var á næstu 10 árum komið upp nýjum berkla-
hælum, Kristnesi 1927 (126, 59, 60) og Reykjahæli í
Ölfusi 1931 (143), en nokkru áður hafði Kvenfélagið
Hringurinn komið á fót hressingarhæli í Kópavogi
1926 (143) sem eingöngu vistaði berklaveika sjúk-
linga.
72 Læknablaðið 2005/91