Læknablaðið : fylgirit - 01.10.2001, Qupperneq 48

SIÐFRÆÐI FÓSTURGREININGAR
• að upphaflegur tilgangur ómskoðunar, sá að
skoða hafdjúpin og finna kafbáta, snerti læknis-
fræði yfir höfuð ekki,
• að notkun ómskoðunar hjá þunguðum konum var
tilviljun en ekki niðurstaða markvissra rannsókna
og
• að ómskoðun varð að hefð við umönnun verðandi
mæðra, án þess að áhrif hennar og mögulegar
aukaverkanir hefðu verið rannsakaðir á vísinda-
legan hátt (1).
Þrátt fyrir margar samanburðarrannsóknir hefur
ekki verið hægt að sýna fram á að venjubundin óm-
skoðun við 16-19 vikna meðgöngu leiði til marktækr-
ar lækkunar á burðarmálsdauða (perinatal mortality)
eða burðarmálssjúkleika (perinatal morbidity) (4,5).
Ómskoðun í dag: I dag er öllum þunguðum kon-
um á Islandi boðin ómskoðun við 18-19 vikna með-
göngu og er þátttaka íslenskra kvenna í þessari skoð-
un talin vera um 99%2 3. í endurskoðuðum leiðbein-
ingum um ómskoðun á meðgöngu segir að aðaltil-
gangur skoðunarinnar sé að fylgjast með og greina
frávik á fósturvexti, fylgjustaðsetningu, fósturstöðu
og gera blóðflæðisrannsóknir og að síðustu að fá síð-
búna greiningu á fósturgöllum (6). Skoðuninni er því
ætlað að vera fósturgreining þar sem hægt er að
greina suma hjartagalla og nær alla miðtaugakerfis-
galla eins og galla á heilahvelum og klofinn hrygg
(spina bifida). Hæfni starfsfólks sem vinnur við óm-
skoðunartækin og gæði tækjanna skiptir verulegu
máli varðandi það hvaða og í hve miklum mæli líf-
fræðileg frávik finnast (7). Ómskoðunin er tiltölulega
einföld og ódýr í framkvæmd og hér er ekki um inn-
grip að ræða (not invasive), það er að segja skoðun-
inni sjálfri fylgir ekki ástunga til sýnistöku, sem hefur
í för með sér aukna hættu á fósturláti. Það er heldur
ekkert sem bendir til þess að ómskoðunin sjálf sé
líffræðilega skaðleg fyrir móður eða fóstur.
Þessi ómskoðun hefur gagnrýnilaust orðið að hefð
eða venju hér á landi sem víða annars staðar. Sem
dæmi má nefna að í skýrslu frá Noregi, sem gerð var
eftir samráðsráðstefnu árið 1995 um notkun ómskoð-
unar á meðgöngu, stendur meðal annars eftirfarandi:
„Það er samhljóða niðurstaða ráðsins að það sé ekki
tilefni til að framkvæma skimun í venjulegum skiln-
ingi. Með sérstöku tilliti til óska þungaðra kvenna, er
það skoðun ráðsins að allar þungaðar konur eigi að
fá upplýsingar um möguleikann á ómskoðun.“ (8)\
Þróun ómskoðana síðustu ár: Nýjungar í ómskoð-
unum og fósturgreiningum hafa verið nokkrar á liðn-
um árum og hefur sérstaklega ein þeirra, svokölluð
2 Sjá neöanmálsgrein 1 á fyrri síöu.
3 Þýðing höfundar. Upprunalegur texti er svohljóðandi: „Etter
en samlet vurdering mener panelet at det ikke er grunnlag for
á gjennomföre et screeningprogram i vanlig forstand. Under
spesiell hensyntagen til de gravides pnsker, mener panelet at
alle gravide rutinemessig b0r fá informasjon om muligheten for
en ultralydunders0kelse.“
hnakkaþykktarmæling (nuchal translucency measure-
ment), verið til umræðu meðal heilbrigðisstétta hér á
landi á liðnum mánuðum. Þessi mæling er gerð með
ómskoðun og byggir á þróun síðustu ára í ómskoðun-
artækni og beinist að því að skima fyrir fósturgöllum
á fyrsta þriðjungi meðgöngunnar (9). Hér á landi er
ætlunin að bjóða öllum konum þessa mælingu í upp-
hafi meðgöngunnar en fram til þessa hefur íslenskum
konum 35 ára og eldri verið boðin legvatnsástunga
(síðustu eitt til tvö árin einnig/eða hnakkaþykktar-
mæling sem skimun) til greiningar á litningafrávikum
fóstursins, þar sem rannsóknir sýna að tíðni litninga-
frávika eykst með hækkandi aldri mæðra. Talið er að
um 90%J íslenskra kvenna þiggi þá rannsókn.
Umræða um ómskoðun á fyrsta þriðjungi með-
göngunnar til skimunar fyrir litningafrávikum kallar
á ýmsar vangaveltur um vilja, siðferðisleg og almenn
viðhorf og þekkingu heilbrigðisstarfsmanna, þung-
aðra kvenna og barnsfeðra þeirra um fósturskimanir
og fósturgreiningar.
Hvers vegna fara konur í ómskoðun?
Rannsóknir hafa sýnt að þar sem ómskoðun er í boði
fyrir allar konur, þiggja nær allar konur hana án at-
hugasemda, en þar sem skoðunin er ekki fastur liður
í mæðraverndinni eru mun færri konur sem þiggja
hana (10). Þegar ómskoðun er boðin af fagstéttum
upplifa konur það þannig að aðferðin sé vel ígrunduð
og því það besta sem í boði er. Að auki telja konurnar
að með því að taka þátt séu þær að gera það besta
sem þær geta fyrir barnið sitt (11-14).
Einnig sýna rannsóknir að flestar konur og makar
þeirra eru mjög jákvæð gagnvart ómskoðun og finnst
hún mikils virði (10). Ymsar rannsóknir sýna að kon-
ur upplifa að ómskoðun staðfesti að barnið sé á lífi og
hafi það gott, ennfremur að skoðunin geri þungunina
raunverulegri bæði fyrir hana sjálfa og hinn verðandi
föður (15). Ein rannsókn í Finnlandi sýndi að næstum
allar konur (N=1035) vissu að við ómskoðun á öðr-
um þriðjungi meðgöngu er unnt að greina tvíbura,
suma sjúkdóma og fatlanir og „leiðrétta“ meðgöngu-
lengd (11). Einnig kemur fram í rannsóknum að kon-
ur líta ekki á ómskoðun sem fósturgreiningu þótt þær
viti að frávik geti fundist. Þær eru að fá staðfest að allt
sé í lagi (16), að barninu líði vel og það sé frískt, fá að
sjá barnið, jafnvel að fá að vita kyn þess (17-19) og að
það sé ekki með neina „galla“ (10). Þetta passar all-
vel við þær hugmyndir sem reynslan hefur sýnt mér í
starfi mínu sem ljósmóðir í mæðravernd í tæp 10 ár.
Upplýst samþykki
Þegar heilbrigðisyfirvöld bjóða upp á skimun eða
greiningu þarf einstaklingurinn sem fær boðið að
velja hvort hann þiggi það eða veiti samþykki sitt
4 Það sama á viö hér og í fyrstu neðanmálsgrein.
48 Læknablaðið 2001/87/Fylgirit 42