Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Page 70

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
fyrnsku, og hún ó að vera uppspretta
skáldskaparins.
Utlegð mannsins úr listum og bók-
menntum birtist ekki einvörðungu í
því að maðurinn er máður út eða af-
skræmdur; hún kemur ekki aðeins
fram í niðurlægingu „sjálfsins“, í al-
mennri útþurrkun persónueinkenna,
heldur einnig í andmennskri afstöðu,
sem oft hefur á sér yfirbragð grimmr-
ar þjóðfélagsádeilu. Ég skal nefna hér
sem eitt skýrasta dæmið glæpasöguna
bandarísku. Hér verður þó ekki farið
út í þá sálma að rannsaka hlutverk
glæpasögunnar, en hún er oft uppbót
fyrir vöntun hetjuljóða, enda lætur
hún hina „jákvæðu“ og sigursælu
hetju sína standast æsilegustu mann-
raunir, ólgar af atburðum og er laus
við hverskonar sálarlífsgreiningu. —
Hér verður aðeins drepið á hana sem
tilvalið dæmi um mannlæginguna. Ég
ræði þó ekki um hryllingssögur Spil-
anes heldur öllu fremur frumlega höf-
unda á borð við Dashiel Haimnett,
sem fitjaði uppá nýrri gerð glæpa-
sagna. Ein saga hans, „Möltufálk-
inn“, endar á því að leynilögreglu-
maðurinn, sem er síður en svo fegr-
aður, sendir unnustu sína í rafmagns-
stólinn. Með bláköldum rökum út-
skýrir hann fyrir henni hversvegna
hann gerir þetta — vegna þess að líf,
frami og dollar eru mikilsverðari en
allar tilfinningar. Þegar hún spyr
hvort hann elski sig þá ekki, svarar
hann: „Ég veit það ekki... ætli mað-
ur viti það nokkurn tíma? En jafnvel
þótt ég elskaði þig — hvað gagnar
það? Eftir mánuð verð ég ef til vill
hættur að elska þig ... og hvað þá?
Þá finnst mér ég vera búinn að gera
mig að fífli. Og ef ég geri það og það
kæmi mér síðar í koll þá fyrst gæti ég
verið viss um að það er ég sem er
fíflið. Láti ég þig róa, fellur mér það
að vísu mjög þungt, ég verð andvaka
nokkrar nætur — en það líður hjá.“ í
þessari og öðrum bókum sínum lýsir
Dashiell Hammett bandarískum kapí-
talisma af miskunnarlausum heiðar-
leik, já, með hatri og viðbjóði. — En
um leið og sagt er: „Svona er þetta!“
er mannúðarleysið tekið gott og gilt,
og mannlægingin gerist án allrar fegr-
andi lífspeki. Og þetta á ekki einungis
við um glæpasögurnar heldur líka um
mörg verk síðborgaralegra bók-
mennta. Maðurinn er ekkert. Fram-
inn allt.
Sundurbútunin
Einkennandi er ennfremur sundur-
bútun veraldar og manns, sem birtist
á ýmsa vegu. Það er ekki lengur um
neina einingu að ræða, neina heild. f
hugleiðingum sínum um samtíma
leikbókmenntir bandarískar segir
Arthur Miller: „Mér virðist við hér í
Ameríku standa við lok þróunar-
skeiðs, því ár eftir ár erum við að
162