Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Blaðsíða 93

UMSAGNIR UM BÆKUR
esar Hafstein mætti minna á, að sá er sam-
an setur bók, er fjalla skal að mestu um
vissa sögupersónu, er oft í vandasamri að-
stöðu, þá er kryfja skal athafnir hennar til
mergjar. Hættir höfundum til að gera rit
sín að vamarskjali fyrir viðkomandi per-
sónu og einberum dýrðaróði. Er þá tíðum
vandratað milli lofs um einn og lasts um
annan. Nú er þess ekki að dyljast, að mér
finnst Valtýr Guðmundsson fá verri útreið
af hálfu höfundar þess rits, sem hér um
ræðir, en hann verðskuldar. M. a. kveður
höfundur svo sterklega að orði á bls. 267,
að Valtýr hafi reynzt „aðeins lítill valda-
braskari". Svo harður dómur finnst mér
ósanngjam í meira lagi að hálfri öld lið-
inni, enda þótt blöð aldamótanna hefðu svo
sem getað látið slíkt frá sér fara. I sam-
ræmi við þessi orð er myndin af Valtý upp
dregin dökkum litum. Enginn vafi mun þó
á því, að Valtýr Guðmundsson var um
margt mætur maður, gáfaður og vel lærður
fræðimaður, sem hefur alið með sér ríka
trú á framfarir ættjarðar sinnar, svo sem
ritgerðir hans í Eimreiðinni bera með sér.
Hann vildi grípa tækifærið og koma ís-
lenzkum manni í ráðgjafaembættið í Kaup-
mannahöfn, þegar vænta mátti, að íhalds-
stjórnin í Danmörku vildi á slíkt fallast.
Hinsvegar var það, ef svo mætti segja,
miskunnarleysi örlaganna gagnvart ein-
staklingnum, sem varð þess valdandi, að þá
er stefna Valtýs nálgaðist takmark sitt,
komust frjálslyndir menn til valda í Dan-
mörku og gerbreytti það öllum viðhorfum
í einu vetfangi. Vart mun það óskiljanlegt,
þótt Valtýr gæti ekki umsvifalaust söðlað
um í návígi harðskeyttrar baráttu, enda
haft takmarkaða trú á því, að hinir frjáls-
lyndu mundu bjóða betur, er í raunir ræki.
Svo reyndist líka, er Hannes Hafstein hóf
að ræða við forystumenn eftir stjórnar-
skiptin, að hinir nýju valdhafar virtust ekki
vilja gefa jafn skýlausar yfirlýsingar varð-
andi íslenzka ráðgjafann og áður fyrr, er
þeir stóðu utan stjómar. En á því varð þó
fljótlega breyting. Mér sýnist og að um all-
tvíbentan ieik hafi verið að ræða af hálfu
beggja íslenzku flokkanna, undir forystu
Valtýs og Ilannesar árið 1901. Báðir róa í
dönsku ráðgjöfunum með vafasaman þing-
meirihluta að yfirskini, svo að ekki var alls-
kostar óhentugt tækifæri fyrir Dani að
drepa málinu á dreif næstu árin. Þó reynd-
ist Hannes drýgri í málafylgju sinni, enda
enginn vafi á því, að hann hefur haft far-
sælli hæfileika á því sviði en Valtýr. Og má
þá minnast orða Valtýs sjálfs löngu síðar
við dr. Bjöm K. Þórólfsson: „Hannes drap
mig með glæsimennskunni." — í samræmi
við orðskviðinn, að sekur sé sá einn, sem
tapar, fær Valtýr síðan sinn óblíða dóm,
en Hannes upphafinn að sama skapi. Finnst
mér nokkur brotalöm koma fram í verkinu
með tilliti til þessa atriðis. En þá má skjóta
því inn hér, að mér vitanlega kemur engum
til hugar að væna Hannes Hafstein um illar
hvatir með afstöðu sinni á Þingvallafundin-
um 1888, sem fyrr var á drepið, né 1908, er
hann barðist fyrir uppkastinu sæla. Hitt er
svo annað mál, að fróðlegt hefði verið, ef
höfundur hefði freistað að gera nokkra
grein fyrir eðli þess andbyrs, sem Hannes
ómótmælanlega átti við að stríða á um-
ræddum tíma. Hvað var það raunverulega í
fari hans, sem var orsök þess, að hann fell-
ur við kosningamar 1902, eða vantrausts
sumra manna á forystuhæfni hans, eins og
t. d. Jóns Magnússonar, og síðast en ekki
sízt hversvegna ekki skuli fást ótvíræður
stuðningur í flokki Hannesar við hann sem
ráðherra 1903. Auðvitað kemur margt til
og þungt vegur á metunum landlægur
flokkakritur, persónurígur og hreppapóli-
tík, en hvað hafi sérstaklega verið haft á
móti Hannesi hefði verið forvitnilegt að
heyra nánar um. Við þetta má bæta, að það
var íslendingum til lítils sóma 1903 að geta
185