Tímarit Máls og menningar - 01.07.1962, Side 7

RITSTJ ÓRNARGREINAR
konungar að listamenn hætti að líta á sig sem starfsmenn þjóðarinnar og sætti sig við að
vera ölmusumenn kóngsips. Eins og konungunum er þeim ljúft að geta refsað listamönn-
um þegar þeim býður við að horfa og auðmýkt þá hitt veifið með gjöfum, en hið ókonung-
lega eðli þeirra birtist í því að þeir klípa utan af ölmusunni á hverju ári. Með þessu
tvennu: ofríki og lúsarhætti, hyggjast þeir ná því markmiði sínu þegar fram líða stundir
að gera mestan hluta íslenzkra listamanna og rithöfunda (einkum og sér í lagi rithöfunda,
því á þá leggja þeir mest hatur) að kúguðum undiröreigum, að lumpenproletaríati. Hug-
sjón þeirra er hin sama og Peders Pavelsens Three Horses: valdið á sem ódýrastan hátt.
Olmusa handa undiröreiga er með ódýrustu og áhrifamestu valdameðölum og samræmist
fullkomlega örlæti í garð skjólstæðinga og hræðslupeningum handa þeim sem ekki þýðir
lengur að reyna að kúga.
Það sem er skrítnast í þessu sambandi er sú staðreynd að skáldalaun og listamanna
eru í rauninni leifar af þjóðlegri demókratískri og andkapítalískri hefð, sem þrátt fyrir
mörg víxlspor hefur verið eitt sterkasta einkennið á íslenzku þjóðfélagi síðan á 19. öld
fram á síðustu tíma. Þeir sem nú fara með völd hér á landi líta á það sem sögulegt hlut-
verk sitt að splundra þessari hefð. En þeir ganga ekki beint framan að stofnunum henn-
ar, heldur eyðileggja þeir þær með hægðinni og með því að gera þær óstarfhæfar smátt og
smátt, en nota þær í bili til að treysta sína eigin aðstöðu. Með öðrum orðum: þeir 6núa
faðirvorinu upp á fjandann. Þeir grafa smámsaman grunninn undan þessum stofnunum,
og í fyllingu tímans munu þær hrynja af sjálfum sér.
Hér er það að hinn hluti afturhaldsins sér hylla undir uppfyllingu óska sinna. Það er
hin nýrri gerð íslenzks afturhalds. Það er miklu samkvæmara sjálfu sér en eldri tegundin,
og gerir sér miklu betur grein fyrir afleiðingum gerða sinna. Það stefnir að því á öllum
sviðum, og án þeirrar hálfvelgju sem háir „eldri bróður" þess, að koma á „nýrri skipun“
á íslandi, og það hefur raunar megnustu fyrirlitningu á smáskitlegri ölmusu- og hreppa-
pólitík hins eldra afturhalds, þó það eigi ekki annars úrkosti en hafa samleið með því um
sinn.
Þetta ríki „nýrrar skipunar" er menningarfjandi samkvæmt stefnu sinni og eðli. Boð-
orð þess er að öll fyrirtæki eigi að „bera sig í frjálsri samkeppni" og mælikvarði þess á
gagnsemi fyrirtækja er aðeins einn: hvort þau bera sig vel eða illa. Afleiðing þeirrar
stefnu er til dæmis að þau fyrirtæki sem bera sig miður vel verða drepin í þágu þeirra
sem bera sig betur. Þau sem skila 5% arði verður til að mynda að leggja niður ef önnur
skila 10% arði. Fyrirtækið menning álítur þetta ríki að verði að bera sig og hlíta lögmál-
inu um framboð og eftirspum. Afleiðingar þeirrar stefnu eru strax farnar að koma í ljós
hér og hvar, því á sumum sviðum er hin „nýja skipun" þegar komin á, enda þótt næstu
ár muni sjálfsagt líða án þess að hún verði allsráðandi. Dæmi: Þjóðleikhúsið verður að
bera sig; afleiðing: kabarettsýningar (auglýstar sem stórfenglegur menningarsigur!). Há-
skólinn verður að bera sig; afleiðing: Háskóli íslands eflir sorpkvikmyndahúsrekstur sinn.
Og rithöfundar og listamenn eiga einnig að bera sig, annars eru þeir réttlausir.
Nú mundi að vísu enginn mæla því í mót að æskilegast væri að rithöfundum og lista-
mönnum væri fært að lifa beinlínis á sölu vinnu sinnar. En sú hefur orðið raunin, jafnvel
með stærri þjóðum en íslendingum, að ef ágóðaboðorðið á eitt að ráða í þessum efnum,
þá er það ómenningin sem ber sigur úr býtum. Ekkert fyrirtæki ber jafn seint ágóða og
listamaður; því miður verður það oft ekki fyrr en hanu er dauður. Hér við bætist að
197