Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 19

Heimur tragedíunnar og tíöarandi nútímans
inn er eina undankomuleiðin. Þessi viðurkenning á margræðni viðfangsefnisins
er undirstaða tragedíunnar. Hún játar ávallt hinu margræða og því játar hún
einnig þjáningunni.
IV
Margir hafa bent á að tragedían virðist tengjast umbrotatímum, tímum hug-
myndafræðilegra umskipta.11’ Gamalt hugmyndakerfi verður úrelt, en ný
heimsmynd rís úr öskunni. Eins og sagt hefur verið einkennist tragedían af því
að ekki finnast nein einhlít svör við þeim vanda sem hún lýsir og því má þykja
auðskilið hvers vegna hún kemur fram á slíkum tímum: gömlu lausnirnar eru
ekki lengur fullnægjandi og fólk hefur enn ekki tileinkað sér óbifandi trú á þeim
nýju. Bæði sjónarmiðin þykja hafa nokkuð til síns máls, en hvorugt er þess
megnugt að veita einhlít svör; bæði virðast þau hafa nokkuð gildi, en þó eru þau
með öllu ósamrýmanleg.
Þessi kenning byggir ekki síst á því að slíkar aðstæður virðast hafa verið fyrir
hendi á blómaskeiði harmleikjanna á 6. — 5. öld fyrir Krist: gömlu trúarbrögðin
voru að gleymast og Grikkir aðhylltust í æ ríkara mæli svokölluð húmanistísk
viðhorf. Þannig var það einnig á 16. — 17. öld eftir Krist, á tíma Racine og
Shakespeare, kristni miðaldanna þótti ekki lengur hafa viðhlítandi svör við öllu,
fólk sneri sér að nýjum húmanisma og hóf nýöld.
Þetta er auðvitað einföldun á sögunni, en þó má víða greina slíkar aðstæður í
tragískum bókmenntum og því ber okkur að athuga þær nánar. Sem dæmi um
notkun þessara hugmynda má nefna greiningu Hegels á Antígónu Sófóklesar.121
Hegel segir að í Antígónu birtist tvö ósamrýmanleg sjónarmið: annars vegar það
sem byggir á fjölskyldunni og viðhaldi gamalla hefða, hins vegar nýtt sjónarmið
þar sem leitast er við að láta hagsmuni ríkisins sitja í fyrirrúmi, jafnvel á kostnað
fjölskyldunnar og viðtekinnar siðvenju. Því meinar Kreon, fulltrúi ríkisvalds-
ins, Antígónu að grafa bróður sinn Pólyníses innan borgarmarkanna. Kreon
byggir ákvörðun sína á hugmyndum um velferð ríkisins: bæði var það að Poly-
níses hafði farið með hervaldi gegn borginni og hlaut því að teljast útlægur land-
ráðamaður hvort heldur lífs eða liðinn, og svo hitt að Kreon skilur nauðsyn þess
að hreinsa borgina af minningunni um glæp Ödipusar, föður Antígónu og Poly-
nísesar. Gegnt þessari afstöðu stendur Antígóna sjálfsem hefur það eitt að marki
að veita bróður sínum sæmilega greftrun, hvað sem hagsmunum ríkisins líður.
Það er skylda hennar samkvæmt fornri venju. Tilraun Kreons til að hefja ákvörð-
un sína upp yfir siðavenjur fjölskyldunnar rekst á viðleitni Antígónu til að við-
halda þeim sömu venjum. Af árekstrinum sprettur tragedían.
Barátta gamalla viðhorfa og nýrra var einnig meginviðfangsefni Matthíasar
TMM II
281