Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Blaðsíða 24

Tírnarit Má/s og menningar
grísku tragedíunnar, heldur örlagatrúin sjálf og sú nauðsyn sem hún vísar til.
Því síður leyfist okkur að gefa yfirnáttúrulegar skýringar á örlagatrúnni í Brennu
Njáls Sögu, enda er þar hvorki að finna guði eða nornir. Þess er getið að sumir
menn séu forspáir, það er oft tekið fram að örlögin ráði framgangi sögunnar og
auk þess eru í henni draumar og sýnir sem virðast birta mönnum óorðna hluti,
en þó ber að varast þá túlkun að sagan sé aðeins forgrunnur einhverra dýpri at-
burða eða að við sjáum í sögunni aðeins afleiðingar einhvers sem þegar hefur átt
sér stað. Nauðsynin sem rekur söguna áfram er ekki utanaðkomandi, hún er
nauðsyn sögunnar sjálfrar.
Það var Schopenhauer sem sagði að í harmleiknum þróuðust persónur ekki
heldur væri aðeins unnið úr því sem fyrir var í upphafi leiksins. Hér er átt við að
forsendur endalokanna séu allar til staðar við upphaf leiksins og endalokin óhjá-
kvæmileg niðurstaða þeirra. Það eru svo forlögin sem ráða því að ekki verður
brugðið útaf sögunni.
En þó sagan sé ákvörðuð fyrirfram verður það að skoðast sem hluti sögunnar
sjálfrar. Það vantar ekkert inn í Brennu Njáls Sögu þó þar sé ekki sagt frá því hvar
og hvernig örlögin voru ákvörðuð. Það væri misskilningur að ímynda sér örlaga-
nornirnar í bakgrunni sögunnar. Þær eru ekki hluti af veröld textans, en nauð-
syn torlaganna er innri nauðsyn hans og frásagnarmátans sem þar er beitt. Hún
felst í atburðunum sjálfum og því hvernig frá þeim er sagt. Við sjáum hana í því
að frásögnin gefur engar frekari skýringar á rás atburðanna og í því að skýringa
virðist ekki þörf. Merking atburðanna er ekki bundin skýringum.
Örlagatrú tragedíunnar er ekki barnaleg hjátrú, heldur má segja að hún sé að-
ferð til að tengja saman atburði eða frásagnir og veita þeim form; ákveðin aðferð
til að móta og draga fram merkingu veraldarinnar. En þessi aðferð er frábrugðin
því sem við eigum að venjast, fyrst og fremst að því leyti að hún byggir á nauð-
syn sem er þó ekki nauðsyn orsaka og afleiðinga. Þetta er regla sem okkur er að
mestu ókunn. Við leitum ávallt skýringa á viðburðunum, merking þeirra opin-
berast okkur í skýringunni. Ef einhver bæði okkur að segjasér frá heimsstyrjöld-
inni síðari myndum við eflaust svara með því að útskýra aðdraganda hennar,
upphaf nasismans, afstöðu vesturveldanna til Sovjetríkjanna, o.s.frv. Til þess að
útskýra hluti bendum við á orsök þeirra og þykjumst þannig hafa skilið þá til
fulls. Það sem fjarlægir okkur frá tragedíunni er þörf okkar fyrir að finna skýr-
ingar og lausnir. Við fylgjum gjarnan vísindahyggjunni og þykir þá allt að því
óhugsandi að ekki megi finna viðhlítandi lausn á hverjum vanda eða að fleiri en
ein rétt lausn séu mögulegar. Yfirleitt er sagt að slíkt ósamræmi hljóti að stafa af
því að við höfum ekki leitað nógu vel eða nógu lengi: lausnin er til, en við höfum
enn ekki fundið hana. Tragedían segir okkur aftur á móti að slíkar þverstæður
séu raunverulegar. Hún sýnir að veröldin stjórnast ekki afeinhverju lögmáli sem
væri lausn á öllum vanda ef við aðeins gætum fundið það.
286