Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Blaðsíða 73

Próun skáldsögunnar í Frakklandi frá 1880 til 1960
aðstæðum, heldur meðal annars af áhrifum erlendis frá. Fyrst má nefna að á þess-
um árum eru margar framúrstefnuskáldsögur þýddar á frönsku. Ur ensku Henry
James, Joyce, Faulkner, Dos Passos, Huxley og Hemingway, úr þýsku Thomas
Mann og Kafka. Og ekki var langt síðan Dostojevskí var þýddur úr rússnesku.
Skáldsögur þessara höfunda hlutu að hafa áhrif á franskar bókmenntir, einkum
hvað frásagnartækni snerti, t.d. hið hugsaða tal í sögum Joyce. Þau áhrif sýndu
sig kannski ekki beint strax, en hvöttu menn til að íhuga aðferðir í sagnasmíð og
sýndu að hægt var að leyfa sér ýmislegt. í stað þess að halda sig stíft við raunveru-
leikann var hægt að fara með skáldsöguna á annað svið. Les Faux-Monnayeurs
(Myntfalsararnir) sem André Gide gaf út árið 1925 og kallaði sína fyrstu skáld-
sögu er gott dæmi um hver áhrif umræðan um sagnasmíð hafði. í henni eru marg-
ir söguþræðir sem skerast og tengjast, mikill fjöldi af persónum og annað eins af
fagurfræðilegum og siðfræðilegum skoðunum. Persónurnar taka sér sjálfar frelsi,
breyta um persónuleika. Um leið er bókin saga um sögu, því ein aðalpersóna
hennar er rithöfundurinn Edouard sem heldur dagbók og reynir að skrifa skáld-
sögu sem líka heitir Les Faux-Monnayeurs.
Önnur meginástæða fyrir breytingum á afstöðunni til skáldsagnagerðar voru
sennilega nýjar kenningar í sálarfræði og heimspeki. Hingað til höfðu rithöf-
undar talið sig færa um að skilja manninn og útskýra hann, athafnir hans og til-
finningar. En kenningar heimspekingsins Bergsons um breytileika alls sem er
og sérstaklega kenningar Freuds, sem nú var þýddur á frönsku, um mikilvægi
undirvitundarinnar sýndu fram á að maðurinn var reikandi sál, sem ómögulegt
var að skilgreina að fullu fyrst í honum væru óþekkt og myrk svæði. Maðurinn
var orðinn samsafn af mótsögnum. Því var ekki lengur hægt að sýna einstakl-
inginn aðeins utan frá, ekki heldur að útskýra hann út frá gerðum hans og við-
brögðum í þjóðfélagi sem rithöfundurinn taldi sig færan um að dæma. Einstakl-
ingurinn sjálfur hlaut að meta þjóðfélagið á huglægan hátt, læra að þekkja það
og finna fyrir því. Þannig gat skáldsagan breyst úr því að vera lýsing á raunveru-
leika í það að tákna og túlka raunveruleikann.
Ef til vill má skýra þetta nánar með því að glugga aðeins í A la recherche du
tetnps perdu (í leit að týndum tíma) eftir Marcel Proust (1871—1922). Án efa má
telja skáldsögu þessa mesta tímamótaverk þriðja áratugarins og reyndar á hún
sér vart neinn líka í franskri bókmenntasögu. Verkið kom út í nokkrum bindum
á árunum 1913-1927, fyrsta bókin á kostnað höfundar, en sú næsta fékk
Goncourt verðlaunin árið 1919. Það er að miklu leyti sjálfsævisögulegt, túlkun á
eigin reynslu, „grundvallarbók, hin eina sanna bók“, eins og Proust sagði sjálf-
ur.
Hvað byggingu og stíl snerti var verkið nýstárlegt í hæsta máta. Við fyrstu
sýn hafði það hvorki upphaf, miðju né endi, og sögðu sumir að í því væri alls
engin grind. Sjálfur neitaði Proust því og sagðist hafa byggt verkið upp eins og
335