Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Blaðsíða 14

Tímarit Máls og mentiingar
Ástæða er til að ætla að lauslæti í meðferð orðsins beri því vitni að upprunaleg
merking hafi glatast eða þyki ekki lengur gild. Ef kalla má nær hvað sem er trag-
ískt kann það að vera vegna þess að okkur þyki ekkert í raun tragískt lengur eða
kunnum ekki lengur að greina tragíska viðburði frá öðrum. Okkur tuttugustu-
aldarmönnum er tragedían fjarlæg. Við þekkjum hana sem bókmenntaform
fyrri alda, en hún stendur okkur engan veginn jafn nærri og ætla má að verið hafi
þegar ritun harmleikjanna stóð sem hæst — áGrikklandi á 6. — 5. öld fyrir Krist,
á Englandi, Frakklandi og Spáni á 16. — 17. öld eftir Krist eða á íslandi um það
leyti er Brennu Njáls Saga var skrifuð. Á tuttugustu öld skrifum við frekar tragi-
kómedíur sem Adorno segir að geri grín að tragedíunni fyrir að leita dýpri merk-
ingar í þjáningunni. Við þykjumst vita að þjáningin hafi enga dýpri merkingu:
við lifum og deyjum til einskis og einmitt það er okkar hlutskipti. Tragedían
með sína örlagatrú, guði og hetjur virðist okkur eins og barnaleg hjátrú. Við
kunnum að hrífast af Njáli eða Agamemnoni eða Ödípusi en við vitum að það
sem lýst er í verkunum um þá á ekki lengur við. Kannski er það einmitt þessi
fjarræna forneskja sem hrífur okkur, en hversu mjög sem við dáum Gunnar á
Hlíðarenda þá á saga hans sér enga hliðstæðu í samtíð okkar. Gunnar var barn
síns tíma rétt eins og við erum, og milli þessara tíma er óbrúandi bil.
í Brennu Njáls Sögu er það tragískt að góðir menn eru drepnir að ósekju og svo
hitt, eins og Laxness segir í eftirmála sínum að bókinni,..að bestu menn-
irnir vinna ævinlega verstu verkin".1’ Hér virðist eitthvað óeðlilegt á seyði. Þó
rökvísi sé eitt höfuðeinkenni frásagnarinnar, gilda þar greinilega önnur rök en
þau sem við eigum að venjast, þau minna á myndir á spássíum miðaldahandrita
þar sem hérinn eltir refinn ogþrestir rífa í sig erni. Allt er eins og öfugsnúið. At-
burðarásin virðist ákvörðuð og reglubundin, en reglan sem hún lýtur er okkur
ekki nema að nokkrum hluta kunn.
Efvið leitumst við að skilja tragedíuna verðum við ávallt að hafa það í huga að
heimur hennar er frábrugðinn heimi okkar. Tragedían verður ekki skilin á sömu
forsendum og samtíð okkar.
II
Segja má að tvær stefnur séu ríkjandi í umfjöllun fræðimanna um tragedíuna þó
báðar miði að því að greina sérstöðu hennar og það af hverju hún virðist svo frá-
brugðin reynslu okkar af veruleika samtímans. Annars vegar má hér telja þá sem
leggja áherslu á innihald tragedíunnar og boðskap hennar, hins vegarþásem líta
til formfræðinnar og segja að tragedíur séu aðeins frábrugðnar öðrum bók-
menntaverkum að forminu til. Hér verður sagt að hvorugt þessara sjónarmiða
nægi eitt sér til að skilja tragedíuna.
276