Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Side 19

Adrepur
32); Reykjavík var ekki lengur „hallærislegt þorp“ heldur „evrópsk stórborg í
vasabroti",10 enda voru íbúar „alltént orðnir 25 þúsund“ þegar Bréf til Láru
kom út (Loksins, bls. 18).
En þessi 25 þúsund manna bær er ekki borg, hvort sem hann er nefndur
„stórborg í vasabroti" eða einhverjum öðrum nöfnum. Módernismi umræddra
verka verður ekki skýrður með hliðsjón af íslensku borgarlífi. Vissulega stækk-
ar Reykjavík jafnt og þétt á fyrstu áratugum aldarinnar og verktækni og sam-
búðarhættir þróast með vaxandi þéttbýli. En menningin verður ekki þarmeð
borgarmenning og þetta sést best þegar við hugum að þeirri afurð menningar
sem kölluð hefur verið heimsmynd. Grunnþættir í heimsmynd Islendinga á
þriðja áratugnum, hvort sem þeir bjuggu í Reykjavík eða ekki, voru enn af toga
sveita- og dreifbýlissamfélagsins. Og það var á vettvangi og forsendum sveita
og þorpa en ekki borgarlífs sem flestir íslenskir höfundar fengust við við-
fangsefni sín og skáldskaparmál og héldu áfram að gera það - vel að merkja
einnig Halldór Laxness - lengi eftir að Vefarinn og Bréf til Láru komu út.
Þetta tengist svo aftur umræðunni um tilurð og hlutverk viðmiðs, ríkjandi
sköpunaraðferða, í bókmenntum. Eg býst raunar við að félagsleg og söguleg
athugun gæti gagnast okkur við að skýra hvers vegna ekki varð til nýtt afdrifa-
ríkt viðmið að hætti Bréfs til Láru og Vefarans mikla fyrr en nokkrum áratug-
um eftir að þessi verk birtust.
Tilvitnanir og athugasemdir:
1. Sbr. Tímarit Máls og menningar, 1. og 5. hefti 1983, 4. hefti 1984 og 3. hefti 1987;
og greinina „Fyrsta nútímaskáldsagan og módernisminn“, Skírnir, hausthefti 1988,
bls. 273-316.
2. Þótt hefð sé fyrir því að menn svari tímaritsgreinum í sama riti kaus Halldór að
svara Skírnisgrein minni í Tímariti Máls og menningar. Eg er meðritstjóri Skímis
þegar þetta er skrifað en tel rétt að svara Halldóri í TMM til að ekki sé hægt að líta
svo á að tilteknir fræðimenn og skoðanir þeirra séu bundnir ákveðnu málgagni.
3. Sjá umfjöllun á bls. 274, 276-280, 282, 288-289 og 292-293. Þessar síður eru að
sjálfsögðu alls ekki takmarkaðar við slíka umfjöllun. I langri aftanmálsgrein á bls.
312-314 gagnrýni ég síðan notkun Halldórs á hugtakinu „menningarbylting".
4. Vilji menn hampa einstökum textum sem „upphafsverkum“ íslensks módern-
ísma á „Sorg“ Jóhanns Sigurjónssonar kannski einna helst tilkall til þeirrar nafnbót-
ar, því þótt ljóðið birtist ekki fyrr en 1927, þ.e. alllöngu eftir dauða skáldsins (1919),
er talið að það sé ort 1908-09.
5. Hér hef ég ekki talið íslensk-skandinavísku höfundana sem ekki skrifuðu jöfn-
um höndum á íslensku (einsog Guðmundur Kamban gerði). Verk sem kunna að
skipta miklu máli í bókmenntasögunni voru sum ekki þýdd á íslensku fyrr en í lok
þessa tímabils þótt þau væru samin löngu fyrr, t.d. skáldsögur Gunnars Gunnars-
sonar, Fjallkirkjan (á dönsku 1923-28, ísl. 1941-43) og Vikivaki (d. 1932, ísl. 1948).
TMM II
281