Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Page 7

getur auðveldlega bætt fyrir mistök sín
með þartilgerðri síu sem hreinsar eitur-
efnin úr útblæstrinum. I mínum augum
nær þetta miklu lengra. Ég sé hér tákn
þess aldaranda sem leitar útfyrir endi-
mörk hins náttúrulega heims, víkur við-
miðum hans til hliðar og vill gera heiminn
sjálfan að einkamálefni hvers manns, að
viðfangi vilja og ætlunar, tilfinninga og
tálsýnar, fordóma og duttlunga mannsins
sem einstaklings. Þetta er tákn þess tíma
sem vefengir að persónuleg reynsla — og
þar með talin reynsla af hinu dulúðga og
altæka — sé skuldbindandi og setur heim-
inum annan mælikvarða, ekki þann er
styðst við persónulega lífsreynslu, heldur
nýtt algildi sem menn hafa skapað og er
að engu leyti dulúðugt. Þetta nýja algildi
er laust við „dynti“ hins huglæga og því
ópersónulegt og ómannlegt, þetta er
nefnilega algildi hinnar svonefndu hlut-
lægni, algildi hlutlægrar þekkingar, vís-
indalegrar greiningar.
Vísindi nútímans setja fram altæka og
algilda heimsmynd og rjúfa þar með
landamæri náttúruheimsins. Sá gamli
heimur er hvort eð er talinn myrkvastofa
hleypidóma sem menn verði að brjótast
útúr inn til þess ljóss er stafar af sannind-
um sem staðfest eru á hlutlægan hátt. Allt
annað er álitið óhamingjuarfur sprottinn
af barnslegu og vanþroska hugmynda-
flugi forfeðranna. Með þessu eru vita-
skuld afnumin hinstu rök náttúruheims-
ins, enda ættu þau að vera helber ímynd-
un: Vísindin byggja guði út og setjast sjálf
í autt öndvegið. Kominn er til skjalanna
nýr aðili að skipa málum tilverunnar og
vera hennar eini lögmæti valdhafi. Héð-
anaf skulu vísindin kveða upp alla dóma
um hvað satt er og rétt, enda eru vísindin
ein hafin yfir huglægan sannleika ein-
stakra manna og fær um að bera fram betri
sannindi: Yfir-huglæg og yfir-persónu-
leg, raunverulega hlutlæg og algild.
Enda þótt skynsemishyggja og vísinda-
hyggja nútímans séu mannaverk og hafi
þróast innan landamæra náttúruheimsins
—r. einsog allt sem mannanna er — segja
þær nú á kerfisbundinn hátt skilið við
þann heim, afneita honum, vanmeta hann
og vanvirða, en um leið er hann undir-
okaður og tekinn til gernýtingar. Nátt-
úruheimur nútímamannsins er fullkom-
lega á valdi vísinda og tækni, og því kipp-
ir hann sér ekki upp við spúandi reykháf
fyrr en ólyfjanin þrengir sér inn á heimili
hans; hann kemst þó alls ekki í uppnám
þar eð hann veit að verksmiðjan með
reykháfinn býr til hluti sem hann þarfnast.
Maður tæknivæddra tíma lætur sér ekki
detta aðrar úrbætur í hug en þær sem
tæknin býður uppá: Nefnilega síuna sem
setja ætti á reykháfinn.
Ekki má túlka orð mín á verri veg: ég er
Maður tœknivœddra tíma
lœtur sér ekki detta aðrar
úrbœtur í hug en þær sem
tœknin býður uppá . . .
ekki að leggja til að reykháfar verði allir
jafnaðir við jörðu né heldur. að vísindi
verði gerð útlæg; ekki heldur að við hverf-
um aftur í miðaldir. (Reyndar er það engin
tilviljun að ýmsar frumlegustu uppgötv-
anir nútímavísinda setja einmitt goðsögn-
ina um Hlutlægni á vandamálabás og snúa
eftir merkilegri krókaleið aftur til mann-
legrar huglægni og veraldar hennar). Ég
TMM 1990:1
5