Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Page 30

Smalastúlkan eftir Sigurð málara og Sœ-
unn og Sighvatur eftir Eggert Briem. Þau
voru glæpsamleg, afbrigðileg og óskyn-
samleg samkvæmt ríkjandi hugmynda-
fræði: brot gegn ósýnilegu en sjálfsögðu
banni.
Með myndun þéttbýlis og sjálfstæðrar
menntastéttar misstu prestarnir tök sín á
skoðanamyndun fólks; sannleikur hins
gamla samfélags komst á hreyfingu,
eyddist, varð til að nýju í afskræmdri
mynd; nýir sannleikar komu til sögu,
embættismenn einokuðu ekki lengur
menntun og upplýsingu, aðrir hópar tóku
til máls. í þessu umróti átti menningar-
byltingin sér stað, órökvís og tók oft á sig
furðulegar og andstæðufullar myndir,
ekki síst á sviði bókmennta. Segja má að
þar hafi óskynsemin ruðst undan valdi
hinnar kristilegu skynsemi sem sett hafði
trú, vinnu og siðgæði á oddinn eða, öllu
heldur: ný skynsemi, áður dulin eða í jað-
arstöðu, hafi orðið til án undirstöðu í
ótvíræðum sannleik. Skilin verða ekki
takmörkuð við einstakar hugmyndir eins
og stundum er gert. Þau fólust ekki í því
að fánýtishyggja sigraðist á kristinni trú,
tómhyggja á rómantík eða raunsæi á tákn-
stefnu. Hið byltingarkennda var öðru
fremur falið í ferli hugsunarháttarins:
vensl sannleika og fjarstæðu, skynsemi
og óskynsemi, breyttust. Ekki í einu vet-
fangi heldur skrykkjótt og á löngum tíma.
Afleiðingin varð sú að viðtekið hugtaka-
kerfi hrundi, formgerð mannlífsins; fólki
var eins og sparkað inn í framandi veru-
leika, öll gildi óvís og komin á hreyfingu;
tímabil níhilisma í skilningi Nietzsches
var runnið upp. Sigurður Nordal lýsti
þessu ástandi vel er hann segir um nú-
tímamanninn: „Persónan hefur klofnað.
Menn vita ógrynnin öll, sem aldrei verður
lifandi þáttur í breytni þeirra. Hugsunin
fer sínar leiðir, leikur sér í ábyrgðarleysi
að háleitum hugsjónum og skaðvænum
skoðunum, hverjum innan um aðrar. Það
er ekki furða, þótt menn geti orðið átta-
villtir og viti ekki upp né niður í sjálfum
sér.“10 Menn 19du aldar, segir Nordal,
höfðu kjölfestu í trúarsetningum. Nútíma-
menn eru hins vegar rótlausir og síleit-
andi, frjálsir en öryggislausir.
2
Skilgreiningu Nordals má styðja mörgum
dæmum úr bókmenntum tímans, verkum
Jóhanns, Gunnars, Halldórs og Nordals
sjálfs. Hetjur þeirra sveiflast oft milli
löngunar til að sameinast ytri heimi og
meðvitundar eða gruns um að þær séu
ekki til þess fallnar. Orsökin er ýmist
skortur á viljastyrk, djúpstæð sjálfshæðni
ellegar markleysi þess sem stefnt er að,
vitund um að heimurinn-sem-gildi er goð-
sögn, pólitísk eða trúarleg lygi. Af þeim
sökum lýkur tilraun þeirra yfirleitt með
ósköpum, vitfirringu eða dauða; dæmin
fjölmörg: Rung læknir, Sturla prestur,
Grímur Elliðagrímur, Loftur, Halla, Úlf-
ur, Álfur. Aðrar lifa af og þó ekki: Mörður,
Steinn Elliði. Flestar þessar persónur pín-
ast af þrá eða draumi um ómögulegt frelsi,
einingu og frelsi í senn. Þær stjórnast af
þrá sinni framan af, ósk eftir ást og/eða
valdi, en kikna að lokum og gefast á vald
neind eða óskapnaði.
Þessar bókmenntir eru afsprengi þekk-
ingar sem legið hafði í þagnargildi, þekk-
ingar sem verið hafði bæld en þó til eins
og ljóð Kristjáns Fjallaskálds sanna,
þekkingar sem nú braust fram af fullu afli
og varð ríkjandi í bókmenntalegri orð-
28
TMM 1990:1