Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Page 88

heim epískri umfjöllun eftir öllum kúnstar-
innar reglum en fræðilegum andmælum:
„Kveð þú gyðja, um hina fársfullu heiftar-
reiði Gísla Sigurðssonar . . .“. En til slíks
sagnasöngs eru aðrir vafalaust hæfari en ég.
Á þessu öllu er samt önnur hlið, sem tengist
því sem einhvem tíma hefur verið nefnt
„heilsurækt fræðanna“ og felst í því að
gaumgæfa hver sé grundvöllur hverrar
kenningar, hvort henni sé beitt á réttan hátt
og þar sem hún kunni að eiga við og hvort
rétt sé farið með fræðihugtök. Þessi hlið
málsins hefur að mínum dómi víðtækara
gildi en deiluefnið sjálft, sem sé skýringar
Gísla við eddukvæðin tvö og athugasemdir
mínar við þær, og er það hennar vegna að
ég sting nú niður kúlupenna til að bæta við
nokkrum athugasemdum í fábreyttu prósa.2
Stuttur ritdómur, þar sem margt þurfti að
nefna, var vitanlega ekki rétti vettvangurinn
til að fjalla um þær kenningar sem Gísli
„gekk út frá“ í útgáfu sinni (en án þess þó
að geta þess beint og án þess jafnvel að
nefna viðeigandi fræðirit í heimildaskrá
sinni), enda tók ég ýmis atriði þeirra fyrir
annars staðar. ’ En lítum nú á kjarna máls-
ins. Við rannsóknir sínar komust Parry og
Lord að þeirri niðurstöðu að serbókróatísku
kvæðamennimir spynnu söguljóðin upp um
leið og þeir flyttu þau: hefðu þeir einhvern
söguþráð í huga, en síðan rektu þeir kvæðið
áfram línu fyrir línu með því að nota fastar
formúlur af ýmsu tagi, bæði ákveðin orða-
sambönd sem fylltu upp í hálfar og heilar
ljóðlínur eða meira og mynstur þar sem
hægt var að skipta um einstök orð, og með
því að styðjast við lagboða, undirleik og
hljóðfall þannig að hver lína fengi nokkurn
veginn rétta lögun. Af þessu leiddi að rangt
væri að ímynda sér einhverja „uppruna-
lega“ gerð söguljóðs, sem kvæðamennirnir
lærðu meira eða minna utanað og breyttu
síðan eða „afbökuðu“: væri söguljóðið
„endurskapað“ í hvert skipti sem það væri
flutt og mótaðist þá meðal annars af áheyr-
endum, viðbrögðum þeirra, aðstæðum við
flutninginn og slíku, þannig að við það
myndaðist í rauninni sjálfstætt verk.
I fræðideilum alls konar fá röksemdir og
alhæfingar sem byggðar eru á slíkum kenn-
ingum ekki síst slagkraft sinn af því að þeir
munu færri sem vita ýkja mikið um grund-
völlinn, í þessu dæmi kvæðamennsku á
Balkanskaga, og geta sagt nokkuð af eða á
um slík vísindi. En hægt er að láta það liggja
milli hluta í bili hvort kenningin geri rétta
og nægilega grein fyrir ljóðatækni serbn-
esku sagnasöngvaranna og kvæðum þeirra.
Aðalatriðið er nefnilega hitt, að því er hald-
ið fram, að ofangreindar niðurstöður Parrys
og Lords hafi almennt gildi, þær eigi við um
„munnlega kvæðahefð“, eða „munnlega
menningu“ svo notað sé orðalag Gísla, hvar
og hvenær í heiminum sem er, og þá líka um
eddukvæðin norrænu. Þannig sé lögmætt að
ganga út frá þeim til að útskýra þá skáld-
skapargrein í heild, svo og einstök atriði í
kvæðunum sjálfum, eins og Gísli gerir. Þess
vegna verður að byrja á að athuga þann
grundvöll sem slíkar fullyrðingar byggjast
á, þ.e.a.s. rök „munnlegu kenningarinnar“
sem slíkrar, því á þeim grundvelli hvílir allt
framhaldið, ekki aðeins það hvort beita
megi niðurstöðum rannsókna Parrys og
Lords meðal Suður-Slafa á 20. öld til að
bregða ljósi á kveðskap sem er ekki lengur
í seilingarfjarlægð manna með hljóðnema í
hendi, heldur jafnvel hitt líka að hve miklu
leyti það geti yfirleitt verið réttmætt að
leggja á þennan hátt að jöfnu fyrirbæri
ólíkra menningarheima, alhæfa út frá að-
stæðum á einum stað og tíma og tala um
eitthvað sem heiti „munnleg menning“ yfir-
leitt. Mætti segja með nokkrum rétti að það
sé eitt af lykilvandamálum aðferðafræða
nútímans. En með þessum grundvelli
standa einnig eða falla þær rannsóknarað-
ferðir sem Gísli boðar.
Um þær forsendur sem „munnlega kenn-
ingin“ byggist á er ekki mikið að finna í
86
TMM 1990:1