Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 95

Það getur aldrei komið fyrir við hreina
impróvisasjón, að heilir kaflar verði á þenn-
an hátt nákvæmlega eins, og verður því ekki
komist hjá því að álykta að meðal þessara
kvæðamanna tíðkist einhvers konar orðrétt-
ur lærdómur. Ekki er alveg ljóst í hverju
hann er nákvæmlega fólginn né hvemig
hann fer fram, en greinilegt er að kvæða-
mennimir kunna ekki aðeins sögumar, eins
og Lord leggur áherslu á, heldur geta þeir
líka kunnað orðrétt heil kvæði eða kvæðis-
hluta. Er engan veginn fáránlegt að ímynda
sér að ýmis tilbrigði í þeim kvæðum sem til
eru ýmsar gerðir af, t.d. langir innskots-
kaflar, kunni að vera „ad libidum“ — þættir
sem einnig hafa verið lærðir utan að og
settir inn þegar henta þótti, fluttir milli
kvæða og þess háttar. Gildir þetta ekki síst
um þau tilbrigði sem hafa ákveðna merk-
ingu, pólitíska eða aðra, einkum þær breyt-
ingar á kvæðum eftir trúarbrögðum eða
þjóðerni áheyrenda sem áður voru nefndar.
Nú hlýtur það að teljast eðilegt, að maður
geti skrifað niður það sem hann kann utan-
að, ef hann er á annað borð skrifandi og
hefur vald á ritlist, og því þarf vitanlega að
leita skýringar á því hvers vegna kvæða-
mönnum þeim sem Parry og Lord höfðu
spumir af gekk svo illa að færa verk sín í
letur og í þessu sambandi einnig hvers
vegna þeim vafðist tunga um tönn þegar
þeir voru beðnir að skilgreina orðin sem
þeir sjálfir notuðu, „orð“ og „lína“. Þar sem
bollaleggingar Lords um það hvemig sálar-
lífi kvæðamannanna sé háttað eru ekki ann-
að en tilgáta, sem virðist reyndar ekki gera
góða grein fyrir því sem hún á að skýra, er
fyllilega leyfilegt að koma með aðrar tilgát-
ur. Það má t.d. auðveldlega ímynda sér, að
erfiðleikamir hafi stafað af þeirri sérstöku
stöðu sem serbnesku kvæðamennirnir voru
í gagnvart lærðum bókmenntum og skrif-
legri ljóðahefð: þótt þeir kynnu að draga til
stafs hafi þeir verið búnir að venjast þeirri
hugmynd að ritlistin tilheyrði hinni hefð-
inni en þeirra umdæmi væri hins vegar á
kránni frammi fyrir áheyrendum og þeirra
kvæðamennska því á einhvern hátt blek-
fælin. A sama hátt er það ekki óeðlilegt að
alþýðumönnum kunni að bregðast bogalist-
in og þeir færist undan þegar lærðir menn
með apparöt fara að krefjast þess af þeim að
þeir útskýri sín eigin orð (enda skiptir skil-
greiningin á því hvað er nákvæmlega „orð“
og „lína“ engu máli í sambandi við það sem
kvæðamennimir voru að segja, þegar þeir
notuðu þessi hugtök). I þessum fræðum
gleymist það stundum að afstaða „heim-
ildarmanns“ og „spyrils“ (sem mótast líka
af félagslegri stöðu „heimildarmannsins“ í
sínu eigin samfélagi) hefur sín áhrif.
Eftir þetta er erfitt að komast hjá þeirri
niðurstöðu að serbneski grundvöllur
„munnlegu kenningarinnar" sé haldlaus.
Ég ætla þó ekki að segja að svo stöddu að
kenning Lords um kvæðamennsku Suður-
Slafa þurfi að vera röng í öllum atriðum, en
að því er best verður séð er hún svo gloppótt
og losaraleg og nær að svo takmörkuðu
leyti yfir viðfangsefnið, að sú mynd sem
hann dregur upp af tækni og impróvisasjón
júgóslafnesku kvæðamannanna verður
vafasöm og í besta falli endurspeglar hún
ekki nema brot af raunveruleikanum. Það er
því í meira lagi hæpið að alhæfa út frá
henni, enda hefur komið í ljós að í alhæf-
inguna hefur slæðst að minnsta kosti ein
meinleg rökvilla, sem snertir einmitt kjama
málsins, tvískiptinguna í „munnlega" og
„skriflega" menningu. Þá fara rökin fyrir
þeirri kenningu, að í „munnlegri menn-
ingu“ yfirleitt læri skáld eða aðrir ekki
kvæði utanað, að verða býsna léttvæg, og
þarf því ekki að eyða löngu máli í að taka
hana til athugunar: ef hægt er að sýna fram
á dæmi þess að í einhverju samfélagi hafi
skáld kunnað utanað sín eigin kvæði eða
annarra og flutt þau þannig, án þess að ritlist
hafi nokkuð komið við sögu, er „munnlega
kenningin" fallin, að minnsta kosti í þeirri
TMM 1990:1
93