Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Page 29

rænna manna til foma og þátt galdra í henni
„Heim tvífarans", svo mikinn hlut ætlar
hann hugmyndinni um tvífarann þar.7 ís-
lenskar fombókmenntir eru ein helsta
heimild hans um þessa heimsmynd, og þá
er eðlilegt að hann geri nauðsynlegan fyrir-
vara: Þær eru skrifaðar á kristnum tíma, og
því takmörkuð heimild um þankagang
heiðinna manna nokkmm öldum fyrr. Engu
að síður em sögumar svo gegnsýrðar fyrri
tíma hugmyndum að sjálfsagt er að reyna
að ráða í þær. Enda hafa margir fræðimenn
fjallað um fomeskju og galdra í íslend-
ingasögum. í Vatnsdælu, sem yfirleitt er
ekki talin nein galdrasaga á borð við Eyr-
byggju, fmnur Boyer dæmi um eftirfarandi
þætti sem heyra til hugmyndaheimi nor-
rænna manna fyrir kristni: Níð, hamfarir,
seið, draumaráðningar, berserksgang, fóm-
ir, blót og fóstbræðralag.
Boyer telur í stuttu máli að norrænir menn
til foma hafi hugsað sér alheiminn tvískipt-
an: I náttúrlegan heim og yfimáttúrlegan
heim, sem ekki blasir við skynfæmm okkar.
Sá heimur er óröklegur og oft torráður en
þó hafa ávallt verið til dauðlegir menn fjöl-
kunnugir og forvitri, sem hafa — að sönnu
takmarkaða — innsýn í hinn yfirskilvitlega
heim, og geta virkjað krafta hans á góðum
stundum. Það sem greinir þessa sýn frá
kristinni hugmyndafræði er að tvíhyggja
norrænna manna til foma er ekki nærri eins
eindregin — mörk lífs og dauða, hins and-
lega og hins líkamlega, hins sýnilega og
ósýnilega em miklu ógleggri en hjá kristn-
um mönnum. Draugar hegða sér oft einsog
dauðlegir menn, og dauðlegir menn geta
haft yfimáttúrlega eiginleika. Yfimáttúr-
legi heimurinn er m.ö.o. samofinn jarð-
neskri vem miklu rækilegar en þekkist í
kristni. Alheimurinn er einn þrátt fyrir tví-
skiptinguna, byggður lifendum og dauðum.
Og það sem meira er, kunnáttumenn geta
rofið mörk tíma (forspár) og rúms (ham-
farir). Eitt ber hins vegar að hafa í huga við
þessa snöggsoðnu endurgerð fomrar
heimsmyndar: Mjög ósennilegt er að þeir
sem lifðu hana hafi nokkum tíma hugsað
um hana með þessum sértæku hugtökum.
Það eru örlögin sem halda heiminum
saman, gefa honum þá reglu sem er nauð-
synleg allri heimsmynd. Forlagatrúin er
kjaminn í heimssýn forfeðra okkar að mati
Boyers. Vegna forlaganna er einstakling-
urinn ekki einn og yfirgefinn í heiminum,
fyrir tilstilli þeirra öðlast hann mátt sinn og
megin og mannhelgi sína. Til að kikna ekki
undan byrði örlaganna þarf maðurinn að
læra að þekkja þau og gangast við þeim, því
örlögin vefa saman yfimáttúrlegan heim og
8 °
mannlegan jarðneskan vemleika.
Og hér er þá kominn grundvöllur að „tví-
farakenningu“ franska fræðimannsins um
heimsmynd Islendinga til foma. Forlögin
geta spunnið sinn vef í krafti þess að við
eigum okkur öll einhvers konar tvífara í
hinum æðra heimi. Það er hlutur dauðlegra
manna í heimi guða, það sem kristnin
kenndi íslendingum síðar að kalla sál: „Ef
sálu minni sorglaust vissi eg borgið“ orti
Hallfreður vandræðaskáld fyrir andlátið
(Hallfreðarsaga, 12:1251)9; en það orð er
sjaldséð í fombókmenntum og algengari
em orð sem birta eldri heimsmynd: hugur,
hamur og fylgja. Orðin vísa til einhvers
utan við manninn sjálfan sem er þó hluti af
honum. Heimurinn er ekki allur þar sem
hann er séður fremur en maðurinn sjálfur,
og hann á sér afrit í öðmm heimi, tvífara.
Hugðu íslendingar til foma tilveruna
svona? Lítum nánar á röksemdimar.
Hugur er ekki bara hugsun okkar eða
TMM 1990:3
27