Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Page 30

lund. Það kemur fram bæði í íslensku og
nýnorsku og fleiri germönskum málum,
segir Asgeir Blöndal Magnússon í Orð-
sifjabók sinni, „að orðið var einnig haft um
sjálfstæða sál eða anda sem farið gat úr
líkamanum og látið þar til sín taka.“10 Hug-
urinn getur farið á flakk einsog skugginn,
og enn getum við orðið hugstola, fellt illan
hug til einhvers eða komist í vígahug. Sýnt
er að til foma var þetta hugarflakk álitið
raunverulegra, þótt orðanotkunin lifi. Vask-
ir menn gátu sent huginn erinda sinna, rétt
einsog Óðinn hrafn sinn með því nafni.
Boyer nefnir skemmtilegt dæmi úr Þor-
steins þætti uxafóts í Flateyjarbók. Tröll-
karl einn er spurður hvort sig syfji, og
kveður svo eigi vera: „Liggja á mér hugir
stórra manna.“ (Þorsteins þáttur uxafóts,
10:2312).
Enn greinilegra er þetta þó með haminn,
sem er bæði einstaklingsbundnari og
áþreifanlegri en hugurinn. Hamur gat sem
kunnugt er líka þýtt líknarbelgur eða fóstur-
himna, og hver maður sýnist reyndar frá
fæðingu hafa átt sér ham. Hamur er ekki sál,
fremur form hennar. Og þau gátu verið
fleiri en eitt. Víst er að sumir þeir sem
eitthvað áttu undir sér í öðrum heimi gátu
skipt um ham, farið hamförum. Slíkir menn
voru sagðir ekki einhamir. Sú hugmynd
tilheyrir heiðni og má hafa ummælin um
Þránd stíganda í Eyrbyggju til marks um
það: „Hann hafði verið fyrr með Snorra
goða og var kallaður eigi einhamur meðan
hann var heiðinn en þá tók af flestum tröll-
skap er skírðir voru.“ (Eyrbyggja, 61:615)
Hliðstæður samanburður er til í Grettlu
(78:1071) og Fóstbræðrasögu (2:777).
Þekktasta dæmið um hamfarir eða hugar-
flakk er eflaust í tólfta kafla Vatnsdælu,
þegar Ingimundur fær Finna (sem voru sér-
lega göldróttir skv. þjóðsögum) til að svip-
ast um eftir grip sem Haraldur hárfagri
hafði gefið honum og var horfinn. Meðan
Finnamir eru lokaðir inni í húsi í þrjár nætur
fara hamir þeirra heldur en ekki á stjá, yfir
reginhöf til íslands og hafa þar uppi á gripn-
um, og þótt ekki geti þeir tekið hann með
sér til baka, geta þeir lýst verustað hans
nákvæmlega.
Hamrammir menn voru yfirleitt miklir að
burðum og kraftamir jukust um allan helm-
ing ef hamremmi rann á þá. Flest dæmin eru
í Eglu en þeir vom allir hamrammir Kveld-
Úlfur, Skalla-Grímur og Egill. Oft vex
mönnum svo ásmegin þegar þeir „hamast“
að þeir hafa ekki lengur stjóm á sér, sbr.
þegar Skalla-Grímur er orðinn svo æstur að
hann ætlar að ráðast á Egil og Brák segir
hvatvíslega: „Hamast þú nú Skalla-Grímur
að syni þínum“ (Egla, 40:415). Eitthvað
dýrslegt brýst fram í þessum körlum, það
rennur á þá œði, orð samstofna nafni Óðins,
guðsins sem slyngastur var að skipta höm-
um.
Hver maður hlýtur að hafa átt sér ham,
svipmót sem hann bar að öllu jöfnu. En auk
þess bjó innra með mörgum einhvers konar
dýr, og þeir sem em „ekki einhamir“ geta
við vissar aðstæður tekið á sig gervi þessa
dýrs. Algengast er að menn taki á sig gervi
bjamar eða úlfs (á það hefur verið bent að
sagan um Kveld-Úlf er varúlfsminni). í
Völsunga sögu segir frá Sigmundi og Sin-
fjötla sem finna úlfshami, fara í þá og breyt-
ast í varga, en það verður þeim þrautin
þyngri að komast úr hömunum aftur. Þetta
er í raun það afbrigði af tvífaraminni sem
nefnt var í upphafi og kennt við Dr. Jekyll
og Mr. Hyde.
En svo em líka dæmi um fjölkunnugt fólk
sem ekki var í vandræðum með að skipta
28
TMM 1990:3
i