Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Page 31

um ham á öðrum. Hamskipti eru því ekki
alltaf byggð á afli eða dýrslegu eðli, heldur
er hamurinn stundum einsog dulbúningur
sem má bregða sér í á örlagastundu. í Eyr-
byggju felur Katla Odd son sinn með því að
breyta honum í gölt og hafur, skipta um ham
hans. Tæpast verða þau galdrabrögð flokk-
uð undir tvífaraminni í bókmenntum, held-
ur eru hér á ferð myndbreytingar af sama
toga og þær sem Ovid kvað um forðum.
Trúin á hamfarir lifði lengi, og Boyer
bendir á að það er haft til sönnunar um helgi
Guðmundar Arasonar í prestssögu hans, að
hann gat farið hamförum. Þá lá hann að því
er virtist sofandi hjá mönnum sínum en
birtist um leið vestur á fjörðum og setti þar
niður tröllkonu (sbr. 19. kafla Prestssög-
unnar í Sturlungu).11
Dæmin um hamremmi eru reyndar ekki
mjög mörg í Islendingasögum og orðið
hamrammur kemur bara einu sinni fyrir í
Sturlungu. Þau eru langt um fleiri í fom-
aldarsögum, en þá kannski fremur sem bók-
menntaminni og liður í sagnaskemmtan en
heimild um heimssýn. í orðstöðulykli nýju
íslendingasagnaútgáfunnar12 eru tilfærð
níu dæmi um lýsingarorðið hamrammur,
átta um orðið einhamur, sjö um sögnina að
hamast og þrjú dæmi eru um nafnorðið
hamhleypa (-hlaupa). Það hve fá dæmin eru
sýnist veikja kenningu Boyers um tvífarann
sem ómissandi þátt í forlagatrúnni. En það
er eitt orð þessum skylt sem er miklu al-
gengara, og það er orðið hamingja, skv.
Orðsifjabókinni dregið af orðunum hamur
og ganga, eiginlega „vættur sem tekur á sig
ham eða gervi, fylgja". Gæfan virðist ekki
hafa verið jafn óáþreifanleg forfeðrum okk-
ar og hún er orðin okkur einhömum af-
komendum þeirra.
Um trúna á hamingju segir P.A. Munch í
hálfrar annarrar aldar gömlu verki sínu um
norræna goðatrú: „Hamingjan var yfimátt-
úrleg, oftast kvenleg vættur sem vísaði
mönnunum leið og réði örlögum þeirra.
Hver maður átti sína „hamingju“ sem
reyndi að færa honum heill (og því var
hamingja líka notað í merkingunni
„gæfa“).“13 Það var jafnvel hægt að lána
öðmm hamingju sína til að efla hann til
góðra verka. En hamingjan fylgdi ekki bara
einstaklingum einsog hamurinn, hún gat
líka fylgt ættum rétt einsog ógæfa lagðist í
ættir.
Að þessu leyti er hamingjan fylgja, en það
orð er, líktog hamur, tengt komu mannsins
í heiminn. Fylgjur gátu ýmist birst sem dýr,
konur eða karlar, og eru skýrasta dæmið um
tvífara sem við eigum í okkar gömlu bók-
menntum. í bók sinni um fylgjur vill Else
Mundal einkum gera greinarmun á dýra-
fylgjum og fylgjum sem birtast sem konur.
Dýrafylgjur eru einsog skuggar „eigenda“
sinna. Menn eiga sér eina fylgju sem sést
við ákveðin tækifæri og hún hefur eigin-
leika þess sem hún fylgir:
Dýrafylgjan einsog hún birtist okkur í nor-
rænum bókmenntum er algerlega án eigin
sjálfsveru og vilja. Hún og maðurinn sem
hún fylgir eru óaðskiljanleg heild. Mað-
urinn getur þannig ekki haft nein áhrif á
fylgju sína, og fylgjan getur heldur ekkert
gert fyrir manninn. Annað er bara einsog
spegilmynd af hinu. Það sem dýrafylgjan
aðhefst er aðeins viðbragð við því sem
maðurinn gerir.14
Dýrafylgjur birtast mönnum í draumi eða
vöku, en hvenær það gerist er ekki á valdi
mannanna þótt þeir reyni að leggja út af því,
einsog Mundal bendir á. í öllum tilvikum
sem finna mátti með hjálp orðstöðulykils
TMM 1990:3
29