Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Blaðsíða 32

tókst mönnum að ráða í fylgjumar, þótt þeir
yrðu stundum að leita til annarra. Þess eru
dæmi að fylgjumar komi upp um menn, svo
sem þegar Gunnar á Hlíðarenda dulbýr sig
sem Kaupa-Héðin og tekst allvel að blekkja
Hrút, uns fylgjan kemur upp um hann þar
sem hún birtist Höskuldi í draumi: „Þetta er
engis manns fylgja nema Gunnars frá Hlíð-
arenda.“ (Njála, 23:151 — fylgjan er mikið
bjamdýr og með henni húnar tveir).
Bimir fylgdu sterkum höfðingjum og ref-
ir slægum mönnum, en fleiri dýrategundir
koma við sögu. í Gunnlaugs sögu orms-
tungu em fuglar sem birtast Þorsteini Egils-
syni í draumi sagðir „stórra manna fylgjur“
(2:1167). í Ljósvetninga sögu dreymir Eyj-
ólf á Möðruvöllum mikinn nautaflokk
koma í móti sér, og ræður fóstri hans
drauminn: „Það em manna fylgjur óvina
þinna og oxi fylgir Þorvarði en griðungur
Halli.“ (Ljósvetningasaga, C-gerð, 26:
1705). Hjátrú tengist dýrafylgjunni rétt eins
og skugganum og hún er stundum feigðar-
boði: „Þú munt vera maður feigur,“ segir
Njáll við Þórð leysingjason sem dreymt
hefur blóðugan hafur, „og munt þú séð hafa
fylgju þína og ver þú var um þig.“ (Njála
41:172) Sé það rétt hjá Else Mundal að
dýrafylgjan sé aðeins einsog skuggi af eig-
anda sínum, er hæpið að tala um tvífara í
því sambandi, því hún leikur ekkert sjálf-
stætt hlutverk. En það er ekki víst að mun-
urinn á fylgjunum sé eins skýr og Mundal
heldur fram, því skömmu eftir að getið er
um fylgjur Þorvarðs og manna hans í Ljós-
vetningasögu, eru þær sagðar fella hest Eyj-
ólfs svo hann dettur af baki og verður haltur
eftir (sama stað, 30:1713).
En efalaust er að fylgjan í gervi konu er
magnaðri, enda hefur hún að sögn Mundal
haft eigin vilja, óháðan þeim sem hún fylg-
ir. Hún deyr ekki, og getur yfirgefið menn
eða ættir. Kvenfylgjan er auðvitað ósýnileg
flestum mönnum, en fer stundum á undan
fylgdarmanni sínum og boðar komu hans
þeim sem forvitri eru — eða leggur jafnvel
til atlögu við óvini hans (stundum fara
fylgjur margar saman).
Kvenfylgjum eða ættarfylgjum svipar því
meira til seinni tíma tvífara. Sá hængur er
þó á að þær eru ekki nærri alltaf einstak-
lingsbundnar á sama hátt og síðari tíma
tvífarar, stundum fylgja margar sama
manni, og frændur eiga einatt sömu fylgj-
u(r). Þær ganga í ættir og eru fulltrúar ör-
laganna. Sjái maður fylgju sína er hann
feigur, en sjái maður fylgju annars manns
er hún fyrirboði örlaga þess sem hún fylgir,
ekki endilega þess sem sér. Frægt er dæmið
úr Hallfreðarsögu, þegar Hallfreður er á
skipi á leið til íslands og finnur dauðann
fara að sér:
Þá sáu þeir konu ganga eftir skipinu. Hún
var mikil og í brynju. Hún gekk á bylgjum
sem á landi. Hallfreður leit til og sá að þar
var fylgjukona hans.
Hallfreður mælti: „í sundur segi eg öllu
við þig.“
Hún mælti: „Viltu Þorvaldur taka við
mér?“
Hann kvaðst eigi vilja.
Þá mælti Hallfreður ungi: „Eg vil taka
við þér.“
Síðan hvarf hún.15
Ættarfylgjan er líka þekkt í seinni tíma tví-
farabókmenntum, svosem í riti E.T.A.
Hoffmanns um Medardus munk, og hún
minnir á golem-sögur Gyðinga.
í íslenskri þjóðtrú hefur hugmyndin um
annan heim samofinn þessum lifað áfram,
álfar hafa búið í steinum og huldufólk í
30
TMM 1990:3