Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Síða 34

Öld tvífarans
„Æ, æruverðugi herra!“ hélt Schönfeld
áfram, „hvaða gagn hafið þér nú af
henni? Ég á við þá sérstöku andans starf-
semi sem kölluð er meðvitund, og sem
er ekkert annað en bölvuð athafnasemi
benvítugs tollheimtumanns — verslun-
arfulltrúa — aðstoðaryfireftirlitsmanns,
sem hefur slegið upp ólánssamri skrif-
stofu sinni á háalofti og segir við alla
vöm sem vill út: „Hó . . . hó . . . út-
flutningurbannaður... úr landi, úr landi
fer hún ekki.“
E.T.A. Hofffnann: Elixírar
andskotans,17
Sameiginlegt eldri gerðum tvífara í bók-
menntum er að ytri tvífarinn stefnir ekki
sjálfsvitund þess sem tvítekinn er í voða. A
þessu, einsog öllu sem varðar sjálfskönnun
mannsins, verður grundvallarbreyting á 18.
öld og fyrri hluta þeirrar mtjándu. Þegar
guð virtist horfinn af leiksviðinu og ekkert
lengur algilt, gerði maðurinn sjálfan sig að
viðfangsefni sínu með þeim hætti sem ekki
voru til dæmi um fyrr, nema kannski frá
blómaskeiði borgríkjanna grísku. Þá er
lagður grunnur allrar sálfræði í nútíma-
skilningi.18
Samfara sjálfsköfun heimspekinga og rit-
höfunda breytist eðli tvífarans: Hann verð-
ur nú atburður í sálarlífi þess sem sér hann,
tákn um klofning sjálfsvitundar. í stað ytra
ruglings veldur tvífarinn innra stríði. Hugs-
uðir 18. aldar vom mjög uppteknir af því
hvað maðurinn væri í eðli sínu, af sjálfsveru
hans eða „ídentíteti“. Síðarnefnda orðið er
í íslenskum orðabókum (t.d. Ensk-íslensku
orðabókinni), þýtt sem „það að vera það
sem maður er“. En hvað þýðir það? Er hægt
að vera eitthvað annað? Eða er kannski
hægt að vera það sem maður er ekki?
Skáld og hugsuðir þessa tíma röktu erfið-
leika mannsins við að finna „sjálfan sig“ oft
til klofningsins milli innri náttúru og fé-
lagslegrar aðlögunar, milli þess sem mað-
urinn er að upplagi og þess hlutverks sem
samfélagið krefst að hann leiki. I Fást
Goethes búa tveir menn, hann þarf að berj-
ast fyrir einingu hugsana sinna og gerða;
hann er „sameinað tvíeðli“ (þý. Geeinte
Zwienatur). Þoli maðurinn ekki sitt innra
stríð, missi hann tökin á tvíeðli sínu, birtist
honum tvífari hans, tákn ósigurins. Þannig
er því farið í fjölmörgum tvífarasögum 19.
aldar. Auðvitað á þessi klofningur ekki bara
hugmyndasögulegar rætur, heldur tengist
hann líka vaxandi verkaskiptingu og að-
skilnaði mannfélags og náttúru og hefur
fylgt borgaralegu samfélagi alla tíð. Öll
getum við átt í sálarstríði vegna þeirrar gjár
sem myndast milli þess sem við höldum að
við séum og þess sem við höldum okkur
eiga að vera. Þannig slæst hver maður við
„ímynd“ sína.
Stór hluti tvífarasagna seinni tíma, svo
áfram sé stuðst lauslega við flokkun Bravo,
fjallar um þessa sundrungu sjálfsins. Ein
fyrsta eiginlega tvífarasagan, sagan um
Siebenkás (1796) eftir þýska skáldið með
franska nafninu, Jean Paul, er í þeim anda.
Lögfræðingurinn Siebenkás býr í óham-
ingjusömu hjónabandi við það sem höf-
undurinn með fyrstu mönnum kallaði
smáborgaralegar aðstæður. Hann lætur sig
dreyma um að hætta smámálarekstri sínum
og gerast listamaður, skrifa hryllingssögur
við kertaljós. Til þess hefur hann nafna-
skipti við vin sinn, sem líkist honum einsog
eineggja tvíburi og nefnist Leibgeber (eig-
inlega Sá sem gefur líkama). En það dugir
32
TMM 1990:3