Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Síða 41

vegna þess að við trúum ekki lengur á hann,
heldur líka vegna þess að við upplifum
sjálfið, vit og vitfirringu okkar allt öðruvísi
en áður, einsog minnst hefur verið á. En
myndun sjálfs er ekki bara einkavandi okk-
ar og fjölskyldunnar, logandi í Ödipusar-
duldum. Hann er líka samfélagslegur. í
tvífarasögu Dostójevskís er Goljadkín sí-
fellt að mæta augnaráðum; forvitnum,
ströngum, vorkunnsömum. Hann hrekkur
við, kiknar, skreppur saman eða túmar út
andspænis þeim, og er ofurliði borinn að
lokum. Vegna þess að honum mistekst að
verða til, öðlast sjálf, í augum annarra. Það
er sérstök borgarupplifun að vera stöðugt
að mæta augnaráðum annarra og eiga sjálf
sitt undir þeim. Tvífarahrollvekjur eru ólík-
legar í bókmennmm bændasamfélags, svo
sem á íslandi á 19. öld. Hrollvekjan kviknar
því líka af vanda sjálfsins í samfélagi fjöld-
ans, af óttanum við að vera einsog allir
aðrir. Þetta er sjálfsmyndun í samkeppnis-
þjóðfélagi — og karlveldi, enda hef ég ekki
enn rekist á dæmi um tvífara konu í 19.
aldar bókmenntum.
En hvað sem öllum þessum skýringum
líður, stendur einsog alltaf þegar fjallað er
um bókmenntir eitmvað eftir sem ekki
verður skýrt. Fræðimaðurinn Neil Hertz
hefur bent á að um líkt leyti og Freud skrif-
aði um óhugnaðinn og tvífarann (1919), fór
hann að rannsaka endurtekningarhvöt
mannsins. Margir kannast við þá óþægi-
legu tilfinningu sem það er að villast um
borg og vera alltaf að koma aftur á sama
stað. En meðal sjúklinga sinna tók Freud
líka eftir timneigingu til að koma sér aftur
og aftur í sömu ógöngur, endurtaka — að
því er virðist óviljandi — eitmvað sem í
raun er mjög óþægilegt, jafnvel lífshættu-
legt. Þessa endurtekningarhvöt gat Freud
ekki skýrt með neinum röklegum hætti,
eins mikill skynsemishyggjumaður og
hann þó var. Og skýrði hana þá með annarri
hvöt jafn óskýranlegri, dauðahvötinni, eða
þrá mannsins eftir sjálfseyðingu. Tvífarinn
er eðli málsins samkvæmt slík endurtekn-
ing. Kannski óttumst við hann allra mest
einfaldlega af því hann er tvífari, af því við
óttumst okkur sjálf.
Sigurlaug A. Gunnarsdóttir lagði drjúgan skerf til
kaflans um hug, ham og fylgju með ritgerð sem hún
lánaði mér um það eíni. Ennfremur þakka ég nem-
endum mínum í námskeiði um tvífara vorið 1990
margar skemmtilegar hugmyndir, Torfa H. Tulinius
ábendingar um franskar heimildir og vinum mínum
yfirlestur.
1. F. Dostoyevsky: Notesfrom the Underground—
The Double. Jessie Coulson þýddi. London.
1988. Bls. 173. Þýðing tilvitnunar (sem og í
öðrum tilvikum nema annað sé tekið fram):
HG.
2. Einar Ólafur Sveinsson: Islenskarþjóðsögur og
œvintýri. Rvík. 1986. Bls. 186.
3. Otto Rank: The Double — A Psychoanalytical
Study. Þýtt og ritstýrt af Harry Tucker Jr. Lond-
on. 1989. 4. kafli.
4. H.C. Andersen: Ævintýri og sögur 1. Stein-
grímur Thorsteinsson þýddi. Rvík. 1950. Bls.
266.
5. Nicole Femandez Bravo: „Double". í Pierre
Brunel (ritstj.): Dictionnaire des mythes littér-
aires. París. 1988.
6. Ynglingasaga. í Heimskringla. íslensk fornrit
XXVI. Rvík. 1941. Bls. 18.
7. Régis Boyer: Le monde du double — La magie
chez les anciens Scandinaves. París. 1986. Hér
er einkum vísað í fyrsta kaflann.
8. Sjá Regis Boyer: „Fate as a Deus Otiosus in the
Islendingasögur: A Romantic View?“. í Sagna-
skemmtun. Wien-Köln-Graz. 1986. Bls. 65.
9. Allar tilvitnanir í fslendingasögur og þætti eru í
íslendinga sögur og þœttir /-///. Ritstj. Bragi
TMM 1990:3
39