Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Side 85

kenning Anaxímandrosar, að því einu frá-
töldu að samkvæmt sumum heimildum
taldi Anaxímandros jörðina ekki vera hnött
heldur bumbu.
Ein af helztu röksemdafærslum Platóns í
Faídóni virðist mér bera þó nokkur merki
Anaxímandrosar.“ Þar eru sett fram tvö
lögmál — sem við getum kallað svo þótt
Platón geri það ekki — um alla breytingu:
andstæðulögmál sem segir að öll breyting
sé í því fólgin að eiginleiki víki fyrir and-
stæðum eiginleika eins og væta fyrir þurrki
þegar hlutur þomar eða vaka fyrir svefni
þegar maður sofnar, og mótvægislögmál
sem segir að sérhverri breytingu til einnar
áttar samsvari önnur til hinnar, eins og að
blotna samsvarar því að þoma og að vakna
því að sofna. Og rökin fyrir mótvægislög-
málinu em þau að án þess mundi heimurinn
ekki varðveitast í fjölbreytni sinni heldur
líða undir lok. Astæðumar til þess að tengja
þessar hugmyndir í Faídóni við Anaxí-
mandros em þær að hann hafði næstum
ömgglega, fyrstur grískra hugsuða, skýra
hugmynd um breytingar sem átök and-
stæðna27—en þetta er hugmynd sem fylgdi
grískri heimspeki lengi og háði henni nokk-
uð þegar fram í sótti frá okkar sjónarmiði
— og svo þær að stóra brotið eftir hann
kveður á um varðveizlu heimsins í jafn-
vægi. Þar er kominn fyrsti vísir að varð-
veizlulögmáli í vísindum. Vísindin á okkar
dögum em sem kunnugt er morandi í varð-
veizlulögmálum eins og til dæmis orkulög-
málinu eða lögmálinu um varðveizlu
skriðþungans í aflfræðinni.
Brotið sjálft segir að vísu ekki annað en
að
það sem allir hlutir verða til af hlýtur óhjá-
kvæmilega einnig að vera það sem þeir
tortímast í. Því eftir því sem tíminn skipar
þeim niður gjalda þeir hver öðrum refsingu
28
og bætur fyrir misgjörðir sínar.
En þegar þetta brot er sett í samhengi ann-
arra brota, eftir Anaxímandros og um hann,
virðist óhætt að segja að þama sé varð-
veizluhugmyndin, og meira að segja líka
einhver vísir að hugmynd um náttúmlög-
mál í skáldlegu máli brotsins (eins og heim-
ildin að brotinu kallar það) um refsingar og
bætur fyrir dómstóli tímans. Líkinguna um
refsingar og bætur ber að sjálfsögðu að
skilja í ljósi hugmyndarinnar um andstæður
sem ávallt verða að víkja hver fyrir annarri.
Við þetta bætist svo það að varðveizluhug-
myndin um náttúmna í heild er ekki alveg
óskyld jafnvægishugmyndinni um jörðina í
miðjum geimnum.
En þetta er ekki það eina sem máli skiptir
úr mótvægisrökunum í Faídóni fyrir leik
ímyndunarinnar í kringum Anaxímandros.
Platón lætur Sókrates nota lögmálin tvö um
breytingar til að leiða í ljós ódauðleika sál-
arinnar, eða lífsandans eins og kannski væri
nær að segja hér því að Platón tekur fram
að sú sál sem hann er að hugsa um í þessu
samhengi sé sameiginleg mönnum, dýmm
og jurtum. Átök andstæðnanna í náttúrunni
krefjast þess að verurnar í henni — jurtir,
dýr og fólk — deyi og lifni. Eg verð lík og
rotna en af því kviknar gróður á gröfínni:
Nautgæfa fóðurgrasið grær
á leiði móður þinnar þjáðu
orti Jónas Hallgrímsson til að hugga fylgis-
mann Hegels sem misst hafði móður sína,
og Hannes Pétursson hefur ort annað fram-
úrskarandi kvæði um sama efni þar sem
segir um þá sem hvíla í kirkjugarði:
og þeir sem annars einskis fá að njóta
TMM 1991:4
83