Tímarit Máls og menningar - 01.09.1993, Síða 108

Halldórskirkju, sem var fyrsta lútherska dóm-
kirkjan á staðnum.
Síðari breytinguna skýrir höfundur með því,
að kirkja í Skálholti var nú ekki lengur dóm-
kirkja heldur sóknarkirkja. Sú skýring hefur án
efað mikið til síns máls. I Skálholti var nú
heldur enginn skóli. Því var óþarft að taka tillit
til bænahalds skólasveina í kirkjunni og setu
þeirra í kór undir guðsþjónustum. I þessu tilviki
hafa fjárhagslegar forsendur án efa einnig kom-
ið til, þar sem Valgerður biskupsekkja varð nú
að láta reisa kirkjuna á eigin reikning án stuðn-
ings af biskupsstóli og tekjum hans. Enn koma
þó að líkindum til guðfræðilegar skýringar.
Upplýsingartíminn var nú genginn í garð með
róttækri einföldun á helgisiðum og raunsærri
gagnrýni á fomum kirkjulegum hefðum. Val-
gerður var úr innsta kjarna þess hóps, er mótað-
ist af upplýsingunni. Sá skilningur á kirkjulegu
lífi, sem upplýsingunni fylgdi, hlaut því að móta
kirkju þá, sem Valgerður lét reisa og hafa í för
með sér smækkun og einföldun. Kirkjan skyldi
nú aðeins fullnægja raunverulegum þörfum
safnaðarins fyrir guðsþjónustuhús. Það skyldi
vera einfalt og „praktískt" eins og sú guðsþjón-
usta, er þar færi ifam. Á hinn bóginn var Val-
gerður „aristókrat" og hafði náð í skottið á
fornri frægð Skálholtsstaðar verandi síðasta
biskupsfrúin á þeim stað. Það olli því, að auð-
vitað hlaut hún að reisa eina af stærstu sóknar-
kirkjum landsins.
Á þetta er drepið hér til að minna á, að sögu-
legar skýringar eru sjaldan einfaldar eða tæm-
andi og í kirkjusögu verður oftast að taka
guðfræðina með í reikninginn, eigi að skýra
þróunina til hlýtar. Kirkjuleg „fornhúsafræði"
verður heldur ekki stunduð án tengsla við guð-
fræðina. Ef til vill skortir nokkuð á þau tengsl í
því annars merka riti, sem nú liggur fyrir um
kirkjur í Skálholti.
Þriðja bindi bókaflokksins, Skálholt; Skrúði
og áhöld, myndar fagurt framhald af öðm bind-
inu og færir lesendur nær því lífi, sem lifað var
innan veggja þeirra kirkna, sem þar var sagt frá,
en í bindinu segir frá búnaði þeim, sem fylgdi
kirkjum í Skálholti og notaður var við guðs-
þjónustugerð og annað helgihald.
Þar sem efni það, sem ijallað er um í þriðja
bindinu, er mikið að vöxtum og heimildir um
það ólíkar að eðli, er ef til vill ekki að undra, þó
ritstjóra hafi verið viss vandi á höndum við að
koma böndum á það á skilmerkilegan hátt. End-
urspeglast þessi vandi að hluta til í kaflaheitum
bókarinnar. Þegar augum er rennt yfir efnisyfir-
lit hennar blasa við fyrirsagnir, sem greina sig
lítt hver ífá annari og skýra vart á fullnægjandi
hátt um hvað er fjallað í hverjum kafla.
Eins og í öðru bindi ríðurhér mikið á, að vísað
sé skilmerkilega til þess mikla grúa heimilda og
hjálpargagna, sem byggt er á. Svipaður háttur er
hafður á í þessu atriði og í öðru bindi og vísast
til athugasemdar þar að lútandi hér að framan.
Það er hins vegar augljós framför, að þriðja
bindinu er fylgt úr hlaði með yfirlitskafla af
svipuðu tagi og lýst var eftir varðandi annað
bindið. Er hér átt við ágripið um skrúðasögu og
áhalda. Sá kafli mun eflaust auðvelda mörgum,
sem lítt eru kunnir messuskrúða og kirkjugrip-
um, að fóta sig í ritinu í heild.
Segja má, að þriðja bindið sé að nokkru leyti
gagnabanki um skrúða og áhöld líkt og annað
bindið um kirkjur í Skálholti. Þar er bæði birt
mikið heimildaefni og fjallað um varðveitta
gripi í máli og myndum. Ljóst er, að bæði þessi
bindi munu verða fjölmörgum fræðimönnum á
sviði kirkjusögu, menningarsögu, listasögu og
á fjölmörgum öðrum fræðasviðum mikill
brunnur að ausa af við frekari rannsóknir á
komandi árum. Er þar bæði átt við texta
bókanna og það ríkulega myndefni, sem þær eru
búnar. Virðast þær og um margt lykill að hinum
kirkjulega hluta Þjóðminjasafns, sem aðeins er
að hluta til sýnilegur almenningi.
Hönnun, útlit og frágangur bókanna þriggja
er til mikillar fyrirmyndar og má segja, að það
sé samfelld nautn að blaða í þeim nær hvar sem
gripið er niður. Hljóta menn að fagna, að hafin
sé útgáfa á svo glæsilegum bókaflokki og bíða
með spenningi eftir komandi bindum um Skál-
holtsstað og síðan hvem sögufrægan staðinn af
öðmm.
Það er hins vegar mikið lýti, að útgáfa bóka-
flokksins um Skálholt virðist í heild ekki hafa
hvílt á nákvæmri eða raunhæfri áætlun, þegar
honum var hleypt af stokkunum. I formála
fyrsta bindis segir, að ákveðið hafi verið að
skipta verkinu um Skálholt í tvö bindi. Við
útkomu annars bindis höfðu áformin hins vegar
106
TMM 1993:3