Tímarit Máls og menningar - 01.09.1993, Blaðsíða 56

mótast af tilteknum tíma og rúmi og því er
ekki hægt að tala um bókmenntaverk (eða
listaverk yfirleitt) utan þessa samhengis.
Verkið hefur áhrif á samtíma sinn og um-
hverfi sem aftur móta það, ljá því merking-
ar sem geta verið margar og mismunandi.
Ef maður skoðar bókmenntirnar í þessu
ljósi, út frá þessu sjónarhomi, kemur í ljós
að þær hafa ýmist sjálfstætt fagurfræðilegt
gildi (til dæmis á Endurreisnartímanum),
eða hafa veigamiklu þjóðfélagslegu hlut-
verki að gegna, eða þá, og það er að mínum
dómi tilfellið með bókmenntir samtímans,
hvorugt. Þær hjara þá, tóra eins og einhver
ófreskja búin til af manna höndum, eitthvað
sem enginn vill neitt með hafa, vill ekki
gangast við og allir sniðganga. Eitthvað
sem er ekki merkilegra en svo að formi til
að það nær hvorki siðferðilegu né fagur-
fræðilegu flugi, því útkoman er ýmist önnur
en rithöfundurinn hafði ætlað sér eða flugið
öðlast sjálfstæði, þrífst á sjálfu sér og verð-
ur þar með algerlega marklaust og innan-
tómt. Sartre segir að ,,Ógleðin“ vegi ekki
þungt, hafi enga merkingu á móts við bam
sem er að dauða komið. Yves Berger, sem
öfugt við Sartre styður hugmyndina frægu
hið um siðferðilega sjálfstæða skáldverk,
kemst raunar að sömu neikvæðu niðurstöð-
unni: bókmenntirnar fá engu breytt fyrir
heiminn og í heiminum, þær eru algerlega
máttvana á öllum sviðum hins raunveru-
lega heims. Eins og ráða má af framan-
sögðu gildir sama lögmálið hvort sem um
bókmenntir stórþjóða eða útkjálkaþjóða
eins og okkur er að ræða. En öfugt við
Evrópubúana erum við ekki í neinni
klemmu með okkar mál. Það liggur allt í
augum uppi: allt og sumt sem við þurfum
að gera er að setjast niður við skrifborðið
okkar og skrifa lýsingu á manninum á göt-
unni, venjulegum, ekta manni frá okkar
landi, lýsa því hvernig hann djúsar, lemur
konuna sína, hvernig hann bjargar eigin
skinni með því að vera ýmist með eða á
móti valdhöfum og þá fer allt vel. Þetta er
það sem kallað er raunsæjar afstöðubók-
menntir, sem er frumstæð nýnatúralísk list-
grein þar sem einkum er fengist við að
skrásetja siði og venjur sveitafólks, segja
frá brúðkaupum, kvöldvökum, jarðarför-
um, morðum og fóstureyðingum. Allt er
þetta gert af góðum hug, vilja til að mennta
fólk og búa í haginn fyrir bókmenntalega
endurreisn, en þessum áköfu endurreisnar-
sinnum hefur láðst að hugsa út í merkingu
þess að tala um „ekta mann frá okkar
landi“, því sá maður er ekki einungis ólæs
og óskrifandi (eða allt að því), heldur líka
mjög frumstæður og því haldinn megnustu
andúð á hverskonar lesmáli. Enginn af
snillingum okkar á sviði raunsæisbók-
menntanna hefur látið í ljósi minnstu efa-
semdir um að verk þeirra hefðu ótvrrætt og
skothelt menningar- og bókmenntagildi
(öfugt við Sartre, sem var uppi á tíma þar
sem andrúmsloftið var mun hagstæðara rit-
máli en nú er, sem píndi sig áfram af þraut-
seigju og fylltist slíkum efasemdum og
óvissu um bókmenntimar að hann ákvað að
beita öðrum og áhrifaríkari aðferðum).
Endanleg niðurstaða þessarar menningar-
legu hugmyndar ætti þá að vera sú að menn
sneru sér í alvöru að því að efla menning-
una: ákveðnir rithöfundar (ef þeir eru trúir
þeim skoðunum sem þeir hampa) ættu þá
annaðhvort að gerast kennarar úti á landi og
fara að kenna fólki að lesa og skrifa, eða að
viðurkenna að þeim hafi mistekist ætlunar-
verk sitt og að skoðanir þeirra séu út í hött.
En það gera þeir auðvitað ekki því þeir eru
sannfærðir um eigin verðleika og halda að
54
TMM 1993:3