Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Page 57

DYGÐIR ÍSLENDINGA
lenskan tréskurð er lítið sem ekkert breyttist í gegnum aldirnar, og víst var
Bólu-Hjálmar bæði snjallt rímnaskáld og útskurðarmeistari, en efnislegar
aðstæður ollu því að íslendingar sköruðu að jafnaði ekki fram úr öðrum
þjóðum í byggingarlist eða handverki. Þótt hér hafi í eina tíð verið byggðar
miklar timburkirkjur á biskupsstólunum, þá er kirkjulegur byggingaarfur
íslendinga næsta fátæklegur í dag, ef við berum hann til dæmis saman við
stafkirkjur Norðmanna. Ég held ég taki ekki of stórt upp í mig með því að
segja að það sé ekki á þessu sviði sem þjóðin hefur skarað fram úr.24
Latneskur nútími hjá menntaðri yfirstétt
Það væri þó misskilningur að halda því fram að hin latínumenntaða yfirstétt
á íslandi hafi vísvitandi hvatt alþýðu manna til þess að vanrækja það sem ég
hef leyft mér að kalla dygðir íslendinga. Yfirstéttin skildi eiginverk þjóðar-
innar einfaldlega ólíkum skilningi. Aðfinnslur hennar um fornlega og úrelta
sagnaiðju og kveðskaparlist lágstéttanna, sem voru náttúrlega á nokkrum
rökum reistar ffá sjónarhóli framfarasinna, breyta ekki því að sjálf var hin
lærða stétt ekki síður iðin við sínar sögur og kvæði. En áherslurnar breyttust
mikið í samræmi við hinn óvæga anda leiðréttingar og réttsýni sem ríkti í
lúterskunni og reglur um hvað þótti áreiðanleg sagnfræði og hvað góður
kveðskapur urðu sífellt strangari. Þótt það samband sem hafði haldist fyrir
siðaskiptin við suðurálfu hafi að miklu leyti rofnað, hélt sjálf tunga Róma-
kirkju, latínan, ekki aðeins velli eftir siðaskiptin, hún færðist mikið í aukana.
Það er hins vegar ffáleitt að halda því fram að kaþólska kirkjan á íslandi hafi
ekki lengur kunnað sína latínu undir siðaskiptin. Þetta sýnir bréf frá Ög-
mundi Pálssyni (um 1475-1541) biskupi í Skálholti sem hann skrifaði á af-
bragðs góðri latínu árið 1524 til Clementiusar VII páfa. Og ekki voru síðustu
kaþólsku biskuparnir áhugalausari en svo um bóklegar menntir að um 1530
flutti sá ffægi Jón Arason (1484-1550) Hólabiskup til íslands fyrsta prent-
verkið, sem Guðbrandur Þorláksson (1542-1627) hinn atkvæðamikli eftir-
maður hans í nýjum sið notaði til þess að prenta fýrstu heilu íslensku
biblíuþýðinguna, Guðbrandsbiblíu. Hins vegar var það eitt fyrsta verk lút-
ersku biskupanna, sem fengu það hlutverk að endurreisa kirkjuna á Islandi
eft ir þá miklu eyðileggingu sem hún gekk í gegnum við siðaskiptin, að koma
aftur á skólahaldi í stólskólunum að Hólum og í Skálholti. Það er útbreiddur
misskilningur að með lúterskunni hafi kirkjan í Norður-Evrópu lagt af sína
fornu áherslu á latínuna og tekið upp þjóðtungurnar eingöngu. Þetta á að-
eins við um biblíuna sjálfa, hugvekjur og sálma fyrir almenning. Tungumál
lúterskrar guðfræði, sem og allra annarra fræða fyrstu aldirnar eftir siða-
skipti var fyrst og fremst latína. Stólskólarnir kenndu skólapiltum allar
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
55