Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 168

168
irnir eru meitlaðir úr, og hvert sem viðfangsefnið er, þarf einhverskonar
eðlislægur léttleiki að koma allsstaðar fram og minna á að verkið er ekki
hlutur úr ríki náttúrunnar, heldur krafa og gjöf. og ef mér er gefinn þessi
heimur með óréttlæti sínu er það ekki til þess að ég skoði það köldum
augum, heldur til þess að ég veki það til lífsins með andstyggð minni og
afhjúpi það og skapi sem óréttlátt í eðli sínu, þ.e. sem misnotkun sem
skyldi afnumin. Þannig afhjúpast ekki heimur rithöfundarins í allri dýpt
sinni nema í skoðun, aðdáun og vanþóknun lesandans. Hin örláta ást er
loforð um að viðhalda, hin örláta vanþóknun loforð um breytingu og
aðdáunin loforð um að líkja eftir. Þó að bókmenntir séu eitt og siðferði
annað, greinum við hið siðferðilega skylduboð við rætur hins fagurfræði-
lega. Sá sem skrifar viðurkennir frelsi lesenda sinna af þeirri staðreynd
einni að hann ómakar sig við að skrifa. og sá sem les viðurkennir frelsi rit-
höfundarins af þeirri staðreynd einni að hann opnar bókina. Því er lista-
verkið, hvernig sem á það er litið, traustsyfirlýsing til frelsis mannanna.
og þar sem lesendur jafnt sem höfundurinn viðurkenna ekki þetta frelsi
nema til að krefjast þess að það komi í ljós má skilgreina verkið sem svið-
setningu heimsins fyrir atbeina ímyndunarinnar að því leyti sem hann
krefst mannlegs frelsis. Af því leiðir að ekki eru til neinar bölsýnisbók-
menntir, þar eð hversu dökkum litum sem maður málar heiminn, málar
maður hann til þess að frjálsir menn geti fundið til frelsis síns frammi fyrir
honum. Þannig eru aðeins til góðar skáldsögur eða slæmar, og slæm skáld-
saga er sú sem miðar að því að veita ánægju með því að smjaðra, en hin
góða er krafa og trúnaðaryfirlýsing. En umfram allt er eina sjónarhornið,
sem höfundurinn hefur til að leggja heiminn fyrir það frelsi sem hann vill
að samræmist sínu, sjónarhorn heims, sem á að fyllast af æ meira frelsi.
Það væri óhugsandi að þegar höfundurinn svo að segja sleppti örlætinu
lausu, væri það notað til að helga óréttlæti, þannig að lesandinn nyti frelsis
síns meðan hann læsi verk sem féllist á, viðurkenndi eða einfaldlega áfelld-
ist ekki að maður undirokaði mann. Það má ímynda sér að amerískur
blökkumaður skrifaði góða skáldsögu, jafnvel þótt hún væri uppfull af
hatri á hinum hvítu, vegna þess að með hatri sínu krefðist hann frelsis
kynþáttar síns. og þar sem hann byði mér að taka afstöðu örlætisins, gæti
ég ekki afborið það, að á því augnabliki, sem ég fyndi til mín sem hreins
frelsis, liti ég á mig og kynþátt kúgaranna sem eitt og hið sama. Þannig
krefst ég þess, að allt frelsi heimti frelsun litaðs fólks undan hinum hvíta
kynþætti og undan sjálfum mér að því leyti sem ég er hluti hans. En eng-
Jean-Paul saRtRe