Peningamál - 01.11.2000, Qupperneq 15

14 PENINGAMÁL 2000/4
Framleiðslugeta hagkerfisins er skilgreind sem það fram-
leiðslustig sem samræmist fullri nýtingu allra framleiðslu-
þátta. Framleiðslugetan er því ákvörðuð á framboðshlið
hagkerfisins, þ.e. af fjármagnsstofni hagkerfisins, vinnu-
aflsnotkun og fyrirliggjandi tækniþekkingu. Framleiðslu-
geta hagkerfisins ræðst því af því hvernig hagkerfinu tekst
að nýta þessa framleiðsluþætti.
Til skamms tíma getur heildareftirspurn hagkerfisins
valdið því að hagkerfið starfi á framleiðslustigi sem er frá-
brugðið framleiðslugetu. Sé framleiðslustig hagkerfisins
umfram framleiðslugetu myndast ofspenna í hagkerfinu
sem endurspeglast í umframeftirspurn á vöru- og vinnu-
mörkuðum. Slík ofspenna mun á endanum leiða til þrýst-
ings á laun og verðlag og þannig orsaka aukna verðbólgu.
Sé hagkerfið hins vegar starfandi undir framleiðslugetu
myndast slaki í hagkerfinu sem dregur úr verðbólgu-
þrýstingi að öðru óbreyttu.
Mat á framleiðslugetu hagkerfisins skipar veiga-
mikinn sess þegar ástand og horfur í efnahagsmálum eru
metnar og við stjórn efnahagsmála, þ.m.t. peningamála.
Stafi hagvöxtur af vaxandi framleiðslugetu hagkerfisins,
t.d. vegna þess að framleiðni eykst vegna nýrrar tækni-
þekkingar, þarf ekki að myndast þrýstingur á verðlag. Sé
hagvöxtur hins vegar til kominn vegna aukinnar eftir-
spurnar, þannig að framleiðsluspenna myndast, er hætta á
því að verðbólga aukist. Vöxtur eftirspurnar umfram lang-
tímahagvaxtargetu þarf þó ekki að leiða til aukinnar verð-
bólgu ef slaki er fyrir í hagkerfinu, þ.e.a.s. ef til eru van-
nýttir framleiðsluþættir sem auðvelda fyrirtækjum að
auka framleiðslu til að mæta aukinni eftirspurn. Mat á
framleiðslugetu hagkerfisins og stöðu hagkerfisins í hag-
sveiflunni er því ein af lykilforsendum mats á verðlags-
horfum næstu misseri.
Vandamálið er hins vegar að framleiðslugeta hag-
kerfisins er ekki mælanleg út frá fyrirliggjandi gögnum.
Því er nauðsynlegt að meta framleiðslugetu, og þar með
framleiðsluspennu, óbeint með tölfræðilegum aðferðum.
Mat á framleiðsluspennu er því háð mikilli óvissu. Ýmsar
aðferðir hafa verið notaðar og eru niðurstöður nokkurra
þeirra birtar hér. Í öllum tilvikum er ráð fyrir því að fram-
leiðslustigi hagkerfisins megi skipta í leitni- og sveiflu-
þátt. Áður fyrr var leitniþátturinn einfaldlega meðhöndl-
aður sem föst tímaleitni. Vandamálið við þá aðferð er að
hún gerir ráð fyrir að framleiðslugeta hagkerfisins vaxi á
hverju ári um fast hlutfall og geti því ekki minnkað. Hún
gerir einnig ráð fyrir að öll áföll og búbætur sem hag-
kerfið verður fyrir séu einungis tímabundin, þrátt fyrir að
flestir hagfræðingar séu í dag sammála um að hagkerfi
verði oft fyrir áföllum og búbótum sem hafa langvarandi
áhrif. Þetta er því aðferð sem ekki er mikið notuð lengur.
Reynt er að ráða bót á ofangreindum galla með
notkun svokallaðrar Hodrick-Prescott (HP)-síu. Notkun
hennar er að auki mjög einföld í framkvæmd. Ekki þarf
lengur að gera ráð fyrir föstum vexti framleiðslugetu,
heldur getur hún vaxið og dregist saman milli tímabila.
Allar slíkar breytingar gerast hins vegar hægt þannig að
leitniferillinn verður „seigfljótandi“. Megingalli þessarar
aðferðar er að við mat á leitniferlinum þarf að notast við
framtíðargögn auk sögulegra gagna. Hún hentar því ekki
mjög vel við að spá framleiðslugetu hagkerfisins, auk
þess sem endamælingar framleiðslugetu verða mjög við-
kvæmar fyrir áætlunum um framtíðargildi mældu stærð-
anna.
Önnur aðferð byggist á mati á framleiðslufalli hag-
kerfisins.1 Yfirleitt er gert ráð fyrir svokölluðu Cobb-
Douglas framleiðslufalli sem er gefið sem
a 1-a
(1) Yt = At Nt Kt
þar sem Yt er framleiðslustig hagkerfisins á föstu verði, At
er heildarþáttaframleiðni hagkerfisins, þ.e. samvegin
framleiðni vinnuafls, fjármagns og annarra framleiðslu-
þátta, Nt er vinnuaflsnotkun og Kt fjármagnsstofn, a er
hlutdeild launa í heildarvirðisauka hagkerfisins sem gert
er ráð fyrir að breytist ekki yfir tíma (notast er við gildið
65% sem er nokkurn veginn meðallaunahlutdeildin á
tímabilinu).
Við mat á framleiðslugetu hagkerfisins er heildar-
þáttaframleiðnin metin sem frávik landsframleiðslu frá
framleiðslufallinu í jöfnu (1). Síðan er HP-sían notuð á At
til að fá leitniferil heildarþáttaframleiðni. Yfirleitt er
notast við mældan fjármagnsstofn, enda gefur HP-sían
nánast sams konar feril þar sem fjármagnsstofninn er
Rammi 2 Mismunandi mat á framleiðslugetu hagkerfisins
1. Fleiri aðferðir er einnig hægt að nota við mat á framleiðsluspenn-
unni. Þar má t.d. nefna margvíða tímaraðagreiningu (sjá t.d. ramma
1 í Peningamálum 2000/2) og stöðurúmsmat (sjá t.d. grein Lúðvíks
Elíassonar (1998), „Mæling á íslenskri hagsveiflu á ársfjórðungs-
grunni“, hagfræðisvið Seðlabanka Íslands, óbirt handrit). Þessar
ásamt fleiri aðferðum eru í þróun innan hagfræðisviðs þannig að
hægt verði að birta reglulega mismunandi mat á framleiðsluspennu.