Peningamál - 01.11.2000, Blaðsíða 21

því við að koma böndum á innlenda eftirspurn og
auka þjóðhagslegan sparnað, sem helst verður gert
með því að auka enn frekar afgang í rekstri hins opin-
bera, þrátt fyrir að hann sé nú töluverður, eða með
því að finna leiðir til að örva sparnað einkageirans og
draga úr ofurbjartsýnum væntingum.
Til þess að fá vísbendingu um hve alvarlegur
vandi viðskiptahallinn er kann að vera áhugavert að
skoða tímabil mikils viðskiptahalla í öðrum löndum,
athuga orsakir hallans og afleiðingar og reyna að
draga lærdóm af reynslu þessara landa. Í meðfylgj-
andi rammagrein er fjallað um nokkur hallaskeið í
öðrum OECD-löndum auk Tælands.11 Reynt er að
svara þeirri spurningu hvort eitthvert sambærilegt
land hafi búið jafnlengi við jafnmikinn viðskiptahalla
og Ísland nú án þess að lenda í gjaldeyriskreppu eða
a.m.k. alvarlegum efnahagsþrengingum síðar. Þessi
athugun undirstrikar séreinkenni núverandi halla-
skeiðs, að hvorki er hægt að rekja það til ytri áfalla
né agaleysis í stjórn ríkisfjármála. Reyndar hefur svo
mikill halli á viðskiptajöfnuði aldrei fyrr farið saman
við verulegan afgang í rekstri hins opinbera.
Að því marki sem viðskiptahalli hér á landi er til
kominn vegna fjárfestingar í útflutningsatvinnuveg-
um kann hann að vera góðkynja, svipað og viðskipta-
halli Noregs á áttunda áratugnum. Einhvern hluta
hallans má e.t.v. rekja til fjárfestingar í hátæknigeir-
anum t.d. í líftækni og hugbúnaðargerð.12 Þau gögn
sem liggja fyrir um þessa starfsemi eru hins vegar
ófullnægjandi. Viðskiptahallinn á síðustu árum virð-
ist þó eiga meira skylt við viðskiptahalla í þeim lönd-
um þar sem hallinn myndast í kjölfar afnáms hafta á
fjármagnshreyfingar með tilheyrandi fjármagnsinn-
streymi, og miklum væntingum einkageirans um
hagvöxt.13 Sá munur er þó á að erlent lánsfé fremur
en verðbréfafjárfesting hefur einkennt fjármagns-
innstreymi hér á undanförnum árum. Reynsla ann-
arra landa er okkur áminning um að viðskiptahallinn
er ekki endilega minna áhyggjuefni þótt hann sé til
kominn vegna mikilla útgjalda einkageirans fremur
en hins opinbera, eins og áður hefur verið rökstutt í
Peningamálum. Á heildina litið má segja að reynsla
annarra þjóða bendi til þess að töluvert sársaukafullr-
ar aðlögunar sé þörf, jafnvel þótt komist verði hjá
alvarlegri kreppu.
Framvindan á næstu árum er afar óviss, því að
ljóst er að aðlögunar af einhverju tagi er þörf, en skil
í hagþróun er ávallt erfitt að tímasetja. Meðal þess
sem skiptir sköpum er samspil gengis- og vaxtaþró-
unar, sparnaðarhneigðar heimilanna og útflutn-
ingsvaxtar. Hæpið er að þjóðhagslegur sparnaður
haldi áfram að minnka í sama mæli og gert er ráð
fyrir í framreikningi Þjóðhagsstofnunar. Því er vel
hugsanlegt að vöxtur eftirspurnar og viðskiptahallinn
verði minni þegar líða tekur á tímabilið 2001-2003.
Gerist það hins vegar ekki þyrfti útflutningur að
aukast mun meira en nú er gert ráð fyrir eigi skulda-
staða þjóðarbúsins að komast í jafnvægi (nettóskuld-
ir að hætta að aukast) áður en efnahagslegum stöðug-
leika er telft í enn meiri tvísýnu.
Ríkisfjármál: horfur á mun meiri afgangi árið 2000
en í fjárlögum
Samkvæmt áætlunum fjármálaráðuneytisins stefnir
nú í að tekjur á árinu 2000 fari ríflega 7% (15,4
ma.kr.) fram úr fjárlögum og gjöld tæplega 3% (5,4
ma.kr.). Mjög miklar viðbótartekjur eru af tekjuskatti
fyrirtækja, sem hækkar um 47% frá ríkisreikningi
1999 og fer 3 ma.kr. fram úr fjárlögum. Þennan
tekjuauka má rekja til góðrar afkomu atvinnulífsins
árið 1999. Tekjuskattur einstaklinga hækkar um 8%
milli ára, í stað 3% sem reiknað var með í fjárlögum,
og skilar inn 3 ma.kr. viðbótartekjum. Launahækk-
anir eru eigi að síður nokkurn veginn samkvæmt
áætlun. Miklar tekjur umfram áætlanir benda til þess
að áhrif skattleysismarka, sem hafa hækkað hægar en
laun, hafi verið vanmetin.
Virðisaukaskattur stefnir í að afla 6 ma.kr. um-
fram það sem reiknað var með á fjárlögum, en tekjur
árið 1999 voru mjög vanmetnar þegar fjárlög voru
samþykkt. Sama á við um vaxtatekjur sem gefa 2
ma.kr. viðbótartekjur. Ekki er hins vegar víst að 4,6
ma.kr. einkavæðingartekjur náist.
Helstu ástæður þess að gjöld fara 5,4 ma.kr. fram
úr áætlun fjárlaga eru að rekstrargjöld stefna í að fara
20 PENINGAMÁL 2000/4
11. Mexíkó og Tékkland eru nú komin í hóp OECD-landa.
12. Þegar fyrirtæki fjárfesta í hátæknigreinum þar sem rannsóknir og þróun
eru stór hluti starfseminnar er aðallega verið að borga starfsmönnum
laun til þess að búa til verðmæta þekkingu. Tekjurnar af slíkri fjár-
festingu byrja ekki að streyma inn fyrr en löngu eftir að fjárfestingin á
sér stað. Á meðan gæti virst sem þjóðin eyði um efni fram þótt í raun
sé um fjárfestingu að ræða.
13. Þetta á t.d. við um viðskiptahallann í Mexíkó, Tælandi og Tékklandi
fyrr á þessum áratug. Aðstæður hér líkjast að því leyti einnig ofþenslu-
skeiðinu á Norðurlöndum í kjölfar afnáms hafta þar. Hallinn er þó mun
meiri en á Norðurlöndunum að undanskildu Finnlandi. Þar urðu ytri
áföll til þess að magna hallann.