Peningamál - 01.11.2000, Blaðsíða 19

drátt í útflutningi. Hitt ber þó einnig að hafa í huga að
mikill vöxtur í innflutningi þjónustu kann að ein-
hverju leyti að vera fylgifiskur mikils útflutnings og
nettóframlag þessara greina til viðskiptajafnaðar
e.t.v. ekki eins mikið og virðast kann við fyrstu sýn.
Ennfremur ber að hafa í huga að vöxtur nýrra greina
hefur verið fremur skrikkjóttur á undanförnum árum.
Vaxtarsprotarnir í útflutningi vega því sennilega ekki
nægilega þungt til að breyta myndinni verulega og
vega á móti fremur neikvæðum horfum í útflutningi
sjávarafurða á næstunni.
Nokkuð hefur verið rætt um svokallaðan nýbú-
skap (e. New Economy) og hvort hans gæti í íslensk-
um þjóðarbúskap og víðar. Hafa sumir bundið vonir
við að hraðari vöxtur framleiðni gæti dregið úr verð-
lagsþrýstingi og spennu á vinnumarkaði og stuðlað
að auknum útflutningi og minni viðskiptahalla er
fram líða stundir. Þetta efni hefur ekki verið rann-
sakað til hlítar hér á landi, en því munu verða gerð
betri skil í Peningamálum síðar. Frumathuganir hafa
hins vegar ekki leitt í ljós aukna framleiðni enn sem
komið er a.m.k. (sjá rammagrein), þótt nefna megi
ýmis dæmi um vöxt þekkingariðnaðar á Íslandi. Því
er varhugavert að reiða sig á slíkar hugmyndir þegar
stefnan er mótuð gagnvart þeim vanda sem nú er við
að etja í þjóðarbúskapnum.
Hversu stórt vandamál er viðskiptahallinn?
Eins og oft áður hefur komið fram í Peningamálum
er viðskiptahallinn, að mati Seðlabankans, ein helsta
ógnin við stöðugleika í þjóðarbúskapnum á komandi
árum. Mikilvægt er að greina eðli og umfang hallans
rétt. Nokkurt álitamál er uppi um hvernig viðskipta-
hallinn er mældur. Í þjóðhagsáætlun fyrir 2001 er í
fyrsta skipti beitt nýrri aðferð við að leggja mat á
þáttatekjur frá útlöndum. Seðlabankinn breytti upp-
gjörsaðferð sinni fyrr á þessu ári til þess að fella hana
sem best að alþjóðlegum stöðlum. Bankinn hefur
ákveðið að halda sig við stranga túlkun staðla, því
aðferð Þjóðhagsstofnunar skekkir samanburð við
önnur lönd.9 Samkvæmt uppgjörsaðferð Seðlabank-
ans yrði viðskiptahallinn 1% af landsframleiðslu
meiri á þessu ári en samkvæmt aðferð Þjóðhags-
stofnunar.
Viðskiptahallinn undanfarin ár er að ýmsu leyti
annars eðlis en á fyrri hallatímabilum. Í fyrsta lagi
hefur svo mikill viðskiptahalli aldrei áður varað jafn-
lengi. Á síðustu 40 árum hefur halli á viðskiptum við
útlönd aðeins fjórum sinnum áður farið yfir 5% af
landsframleiðslu og aðeins einu sinni náð 8% í tvö ár
samfleytt. Hallinn undanfarin ár sker sig einnig úr að
því leyti að ólíkt fyrri hallaskeiðum verður hann við
tiltölulega hagstæð ytri skilyrði. Þegar viðskipta-
hallinn varð rúm 8% af landsframleiðslu árin 1967
og 1968 var það í kjölfar hruns síldarstofnsins. Árið
1971 átti mikil fjármunamyndun reyndar þátt í því að
viðskiptahallinn varð tæp 7% í eitt ár, en einnig varð
nokkur samdráttur í útflutningi. Á hallaskeiðinu árin
1974-75, þegar viðskiptahallinn var meiri en 10% af
landsframleiðslu tvö ár í röð, versnuðu viðskiptakjör
um 18% á sama tíma og útgjöld hins opinbera jukust.
Loks leiddi aflabrestur á árunum 1981 og 1982 til
þess að viðskiptahallinn fór í 7% af VLF árið 1982.
Halli undanfarinna ára sker sig úr að því leyti að
hvorki er hægt að kenna um aflabresti né versandi
viðskiptakjörum. Að vísu má segja að hallinn árið
1971 hafi átt sér stað við tiltölulega hagstæð skilyrði
þar sem viðskiptakjarabati vó á móti samdrætti í
útflutningi. Fjármunamyndun þá jókst hins vegar um
42% á árinu og má ætla að það hafi verið megin-
ástæða hallans. Að því leyti svipaði aðstæðum þá til
aðstæðna árið 1997, þegar fjármunamyndun tengd
stóriðju og virkjunarframkvæmdum átti stóran hlut
að máli. Síðustu þrjú árin hefur vöxtur einkaneyslu
hins vegar átt ríkari hlut að máli, einkum árin 1998
og 1999.
Annað einkenni núverandi hallaskeiðs er að
mikill halli myndaðist þrátt fyrir að raungengi krón-
unnar hafi verið útflutningsgreinum mjög hagstætt í
byrjun tímabilsins. Vísitala raungengis (1980=100)
miðað við hlutfallslegan launakostnað stóð t.d. í 139
árið 1974, þegar hallinn fór í 10½% af landsfram-
leiðslu, en við upphaf núverandi hallaskeiðs stóð
vísitalan í 88.10 Síðan þá hefur raungengið reyndar
hækkað töluvert, en er þó enn nálægt meðalstöðu sl.
20 ára. Þessi staða felur í senn í sér veikleika og
styrkleika. Styrkleiki hennar felst í því að engin knýj-
andi nauðsyn er að lækka gengi krónunnar til þess að
skapa útflutningsatvinnuvegunum lífvænleg skilyrði.
Ör vöxtur ýmissa sprotagreina í útflutningi er skýr
18 PENINGAMÁL 2000/4
9. Sjá ramma á bls. 9 í Peningamálum 2000/2.
10. Þetta er meiri breyting en svo að hægt sé að skýra hana með breyttu
jafnvægisraungengi.