Peningamál - 01.11.2000, Síða 20

vísbending um að samkeppnisstaða þeirra sé viðun-
andi. Því eru minni líkur á að slök samkeppnisstaða
grafi undan trausti markaðsaðila á stöðugleika
gengisins með tilheyrandi hættu á gjaldeyriskreppu.
Veikleiki hennar felst hins vegar í því að engin auð-
veld lausn er á því ójafnvægi sem skapast hefur í ytri
jöfnuði þjóðarbúskaparins. Lækkun á gengi krónunn-
ar er við núverandi aðstæður líkleg til að leiða fyrst
og fremst til aukinnar verðbólgu, en að hafa minni
áhrif á raungengi og útflutning. Úrræðin takmarkast
PENINGAMÁL 2000/4 19
Í meginatriðum hafa mikill og viðvarandi viðskiptahalli
átt sér þrenns konar uppruna: Í fyrsta lagi óstjórn í fjár-
málum hins opinbera, í öðru lagi ytri áföll og í þriðja lagi
hefur mátt rekja hallamyndun til ofþenslu í einkageir-
anum í kjölfar afnáms hafta í fjármálageiranum og á fjár-
magnshreyfingar milli landa.
Ein algengasta orsök mikils viðskiptahalla í OECD-
ríkjum sl. áratugi hefur verið halli á rekstri hins opinbera.
Halli á ríkissjóði var til dæmis helsta orsök mikils við-
skiptahalla í Grikklandi árin 1979-86, á Írlandi árin 1976-
85 og í Portúgal á árunum 1980-83. Dæmigerð framvinda
var með þeim hætti að ríkisútgjöld aukast hratt á góðæris-
skeiði, en stjórnvöldum tekst ekki að draga úr útgjöldum
að sama skapi þegar slær í bakseglin. Afleiðingin er að
halli hins opinbera eykst og ýtir undir viðskiptahalla.
Þegar komið er í óefni er nauðsynlegt að grípa til harka-
legra aðhaldsaðgerða sem leiða til samdráttar. Þannig var
í meginatriðum atburðarásin í ofangreindum tilvikum.
Önnur algeng orsök mikils viðskiptahalla í OECD-
ríkjum á liðnum áratugum voru ytri áföll. Ytri áföll voru
til dæmis helsta orsök mikils viðskiptahalla í Nýja-Sjá-
landi á árunum 1974-78, en þá versnuðu viðskiptakjör
landsins um rúmlega 40% á tveimur árum. Hrun útflutn-
ingsmarkaða í Sovétríkjunum og óhagstæð þróun við-
skiptakjara áttu stóran þátt í miklum viðskiptahalla Finn-
lands á árunum 1989-92, þótt fyrra tímabil ofþenslu ætti
einnig hlut að máli. Bæði löndin gengu í gegnum djúpa
kreppu í kjölfarið. Ytri áföll voru samtímis orsök við-
skiptahalla og samdráttar í efnahagslífinu, en í Finnlandi
varð kreppan dýpri en ella vegna þess að verulegt ójafn-
vægi hafði myndast áður en þau skullu á.
Nýleg tímabil mikils viðskiptahalla er erfiðara að
greina þar sem þau áttu upptök sín aðeins að litlu leyti í
óstjórn hins opinbera og ytri áföllum. Þannig virðast tíma-
bil mikils viðskiptahalla í Mexíkó á árunum 1991-94, í
Tælandi á árunum 1990-97 og Tékklandi á árunum 1996-
97 hafa stafað að verulegu leyti af innlendri þenslu, sem
átti sér rætur í mikilli fjárfestingu og fjármagnsinn-
streymi, enda trúðu erlendir fjárfestar á efnahag þessara
landa. Í öllum þremur tilvikum misstu fjárfestar skyndi-
lega trú á efnahag landanna og hófu að draga fé sitt til
baka. Segja má að ytri aðstæður hafi skipt sköpum að því
leyti að lágir vextir í helstu iðnríkjum stuðluðu fyrst að
miklu gjaldeyrisinnstreymi sem snerust í andhverfu sína
þegar vextir hækkuðu á ný og ástand í löndunum varð
tvísýnna. Þótt benda megi á brotalamir í hagstjórn land-
anna á þessum tímum virðast afleiðingar þeirra hafa verið
í litlu samræmi við alvarleika þeirra. Einnig er rétt að
benda á að í tilfelli Mexíkó og Tælands hafði raungengi
gjaldmiðilsins skekkst verulega áður en gjaldmiðla-
kreppan skall á. Gengi tælenska bahtsins var til dæmis
fest við Bandaríkjadal þótt mestur hluti utanríkisverslun-
ar landsins væri við Asíuríki. Á átján mánuðum áður en
gjaldmiðlakreppan skall á í Tælandi hafði gengi dollars
styrkst um 50% gagnvart jeni og hafði það slæm áhrif á
samkeppnishæfni tælenskra fyrirtækja. Hallatímabilinu í
þessum löndum lauk með gjaldeyris- og bankakreppum
sem höfðu mikinn samdrátt í för með sér.
Í þeim tilvikum sem rakin voru hér að framan lauk
tímabilum mikils viðskiptahalla með alvarlegri kreppu
eða a.m.k. samdrætti.1 Það er þó ekki einhlítt. Sem dæmi
um góðkynja viðskiptahalla má nefna viðskiptahalla
Noregs á árunum 1975-1978. Hann var þá meiri en 7% af
landsframleiðslu og varð mestur 12% árið 1978. Hallann
mátti rekja til mikillar fjármunamyndunar í olíuiðnaði.
Þegar uppbyggingu olíuiðnaðarins lauk minnkaði við-
skiptahallinn hratt og hefur Noregur síðan að meðaltali
verið með afgang af viðskiptajöfnuði, enda skilaði fjár-
festingin verulegum útflutningstekjum.
Rammi 4 Viðskiptahallinn í alþjóðlegum samanburði
1. Til marks um þá erfiðleika sem löndin gengu í gegnum má nefna að
í Grikklandi lækkaði kaupmáttur um 20%, á Írlandi jókst atvinnu-
leysi um 10 prósentustig frá 1980 til 1987, í Tékklandi úr tæpum 5%
í tæp 9% á árunum 1997-1999 og í Finnlandi úr 3,5% í 18% á
fáeinum árum. Þar varð kreppan mest og dróst landsframleiðsla
saman um 15%. Í Mexíkó nam samdrátturinn tæpum 7% árið 1995.