Peningamál - 01.11.2000, Blaðsíða 54

3. Gagnsæi peningastefnunnar og reikningsskil
seðlabanka
3.1. Stríðir sjálfstæði seðlabanka gegn lýðræðishug-
takinu?
Mikilvæg andmæli gegn sjálfstæði seðlabanka eru að
afhending valds til hans stríði gegn lýðræðishefðinni.
Stjórn peningamála yrði þannig tekin úr höndum
lýðræðislega kjörinna fulltrúa þjóðarinnar og látin í
hendur sérfræðinga sem tækju ákvarðanir óháð vilja
ríkisstjórnar. Stjórn peningamála myndi því ekki
sæta viðhlítandi eftirliti og ekki þurfa að standa
reikningsskil gerða sinna gagnvart almenningi og
kjörnum stjórnvöldum.
Áður en lengra er haldið er nauðsynlegt að ítreka
að í auknu sjálfstæði seðlabanka þarf ekki að felast
vald til að ákveða endanlegt markmið peningastefn-
unnar án íhlutunar ríkisstjórnar. Færa má rök fyrir
því að slík afhending valds geti verið óheppileg út frá
lýðræðissjónarmiðum, eins og áður hefur verið fjall-
að um. Það sem er átt við með auknu sjálfstæði seðla-
banka er að þeir fái fullt og óskorðað vald til að beita
stjórntækjum sínum á þá vegu sem þeir telja heppi-
legast til að ná því markmiði sem kjörin stjórnvöld
hafa sett þeim.
Það fer þó ekki á milli mála að fullt tækjasjálf-
stæði seðlabanka er tilfærsla á valdi frá kjörnum
stjórnvöldum til seðlabanka. Stjórnmálamenn munu
ekki lengur geta haft áhrif á daglega stjórn peninga-
mála. Þeir munu eingöngu velja endanlegt markmið
peningastefnunnar. Hvernig þessu endanlega mark-
miði er náð er síðan látið í hendur pólitískt óháðs
aðila, þ.e. seðlabankans.
Að halda því fram að slík afhending valds sé
ólýðræðisleg virðist hins vegar of þröng túlkun á lýð-
ræðishugtakinu (sjá t.d. Apel og Viotti, 1998). Þrátt
fyrir að lýðræðislega kjörin stjórnvöld eigi að hafa
endanlegt vald í pólitískum ákvörðunum, er þar með
ekki sagt að stjórnmálamenn eigi að taka allar ákvarð-
anir sem teknar eru af hinu opinbera. Dæmi um sam-
bærilega afhendingu valds til útvalinna sérfræðinga
er dómskerfið. Öllum þykir augljóst að í lýðræðis-
þjóðfélagi eigi að vera sú verkaskipting að kjörin
stjórnvöld setji leikreglur dómskerfisins með laga-
setningu og með því að setja kröfur um menntun,
getu og óhlutdrægni þeirra sem við dómstólana starfa.
Síðan er það dómstólanna að túlka og framfylgja þeim
lögum, án íhlutunar kjörinna stjórnvalda. Engum
dettur í hug að það sé eðlilegt að stjórnmálamenn séu
að hlutast til um daglegar ákvarðanir dómstóla.
Í raun er hugmyndin um sjálfstæðan seðlabanka
sambærileg. Ríkisstjórnin setur leikreglurnar með
því að ákveða endanlegt markmið peningastefnunn-
ar. Síðan er það seðlabankans að sjá til þess að þessu
markmiði sé náð án íhlutunar ríkisstjórnar. Slík
verkaskipting er líklegri til að tryggja góðan árangur
í hagstjórn, eins og fjallað er um að ofan, og þannig
styrkja hina lýðræðislegu ákvarðanatöku fremur en
að veikja hana (Apel og Viotti, 1998).
3.2. Fjöldi þeirra sem taka ákvarðanir í stjórn
peningamála
Ef afhenda á sjálfstæðum seðlabanka óskorðað vald
til ákvörðunar peningamála þykir ekki heppilegt að
mjög fáir aðilar standi að ákvörðuninni (sjá t.d. Berg
og Lindberg, 2000). Þrátt fyrir að langflestir seðla-
bankar séu eingöngu með einn aðalbankastjóra er
mjög sjaldgæft að hann sé sá eini sem komi að form-
legri ákvörðun peningamála.
PENINGAMÁL 2000/4 53
19
8
55
0
10
20
30
40
50
60
Færri en 5 Milli 5 og 10 Fleiri en 10
9
30
6
43
0
10
20
30
40
50
Einstaklingur Nefnd og sameiginleg ákvörðun Nefnd og atkvæðagreiðsla
Úrslit atkvæðagreiðslu birt
Ákvarðanataka í peningamálum
Mynd 2
Fjöldi sem tekur ákvörðun
Fjöldi í peningamálaráði
50
60
50
40
30
20
10
0
40
30
20
10
0
Úrslit atkvæðagreiðslu birt
Einstaklingur Nefnd og sameigin-
leg ákvörðun
Nefnd og atkvæða-
greiðsla
Færri en 5 Milli 5 og 10 Fleiri en 10