Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 75

hver iðki fræðistörf í sínu horni.
En bókmenntafræðin hefur einnig
tekið breytingum. Er Sigurður Nordal var að
skrifa í anda bókfestukenningarinnar, þekk-
tist ekkert sem heitir félagsleg bókmennta-
fræði. Ég las talsvert af því sem hann skrif-
aði og fannst sumt nokkuð gott, en hann
var vitanlega barn síns tíma. Það sést um
leið að hann var leiðtogi íslenskra
fræða um miðja öldina og ég held að
áherslur hans á takmarkað
heimildagildi Íslendingasagna
hafi vegið of þungt.
Hvort leggur þú meiri
áherslu á sérstöðu Íslands-
sögunnar eða á tengsl hennar
við meginland Evrópu?
Þetta er mjög flókin spurning, því hún kemur
inn á svo mörg svið: Viðfangsefnið, tímabilið
og aðferðafræðina. Eins og ég kom inn á áðan,
voru íslenskir fræðimenn um miðja öldina upp til
hópa þjóðernissinnar. En í bókfestukenningu þeirra
fólst ákveðin þversögn: Þeir lögðu áherslu á að
íslenskur skáldskapur á miðöldum hefði verið snar þáttur
af evrópskri menningu þess tíma; framlag Íslendinga hafi ein-
ungis tekið öðru fram. Þjóðernishyggjan fólst þannig að vissu
leyti í að líta á menningararfinn í alþjóðlegu ljósi. Þetta er
auðvitað viss þversögn.
Nú hefur viðhorfið breyst. Ísland var auðvitað einangr-
aðra á þjóðveldisöld, en til dæmis á einokunartímanum. Þá
var landið augljóslega hluti af stærri hagkerfum. Ég tek eftir
þegar ég ræði við fólk af eldri kynslóðinni að það getur varla
rætt hlutlægt um ákveðna þætti Íslandssögunnar. Söguskoðun
þeirra er pólitískt lituð.
Erlendir fræðimenn eru ekki jafn tilfinningalega
bundnir viðfangsefninu. Hlutlægni næst með því að horfa á
viðfangsefnið úr ákveðni fjarlægð og í samhengi við
umheiminn. Við megum aldrei ganga út frá sérstöðunni sem
staðreynd. Það má til að mynda ekki halda að sagnfræðin hafi
að geyma öll svör. Þess vegna tel ég að sagnfræðingar sem
beita mannfræðilegum aðferðum standi mun betur að vígi.
Ísland var ekki einungis eyja heldur hluti af samfélagi
Evrópu. Íslenskt samfélag laut ekki almennum lögmálum um
eyjasamfélög eins og Pólónesía. Mannfræðingar eiga til
að ala á slíkum „sérstöðu-nálgunum.“ Það
kann að hljóma undarlega að ég
gagnrýni mannfræðinga, en allt þarf að
skoða í sögulegu samhengi.
Ertu þeirrar skoðunar að miklar
breytingar hafi orðið á íslensku
samfélagi frá öndverðri 10. öld fram
yfir aldamótin 1300?
Ég er þeirrar skoðunar að viss kyrrstaða hafi
einkennt íslenskt samfélag. Vald stórhöfðingja
jókst ekki eins mikið og haldið hefur verið fram.
Eðli valdsins breyttist hins vegar. Það var
stöðugleiki í efnahags- og atvinnuháttum
þjóðarinnar og landbúnaðarkerfið hélst
óbreytt. En yfirstétt kom fram á sjó-
narsviðið og því er ekki hægt að ful-
lyrða að algjör kyrrstaða hafi ríkt.
Stéttamunur var orðinn meiri á 13.
öld - þetta er nokkuð sem hafði
farið framhjá mér áður.
Einhvers konar los komst á
hlutina um miðbik 13. aldar.
Bændur urðu meðvitaðri um
eigin stöðu eftir að stór-
höfðingjar höfðu haft tögl
og hagldir í langan tíma.
Þeir misstu smátt og smátt
tökin sem gerði erlendum
konungi hægara um vik að
ná landinu undir sig.
Óbreytt búsetumynstur
átti drýgstan þátt í að
varðveita kyrrstöðu hérlendis
í samanburði við meginland
Evrópu. Af því leiddi að
blóðug átök voru síður einkenn-
andi fyrir íslenskt samfélag. Ef
stríðandi herflokkar hefðu farið um
landið, þá hefði fólk þurft að breyta
búsetumynstrinu eins og raun varð á í Evrópu. Mun auðveld-
ara hefði verið um varnir og hvers konar samtryggingu í
matvælaforða ef bændur hefðu myndað nokkurs konar þyrp-
ingar. Þetta gerðist ekki á Íslandi, byggðin hélst dreifð, hér var
lítið um hernað og því engin þörf fyrir varnir.
Gleymum því ekki að Íslendingar bjuggu flestir hverjir
við landbúnað sem var ekki vinnuaflsfrekur. Kvikfjárrækt
krefst ekki eins mikillar alúðar og til að mynda kornrækt. Ég
get samt ekki séð að bændur hafi verið að eyða þessum „frí-
tíma“ sínum í hernað. Hins vegar held ég að þarna hafi gefist
svigrúm til að sinna því tímafreka stjórnkerfi sem reis á
þjóðveldisöld. Frá Austfjörðum til Alþingis er langur spölur.
Menn þurftu að eyða tveimur vikum í að hossast á hesti til
þingstaðar, eyða tveimur til þremur vikum þar og svo öðrum
tveimur á heimleiðinni. Ég held að skýringin hljóti að liggja í
landbúnaðarháttunum. Bændur á Íslandi voru þannig í
ákveðinni sérstöðu miðað við það sem tíðkaðist í öðrum
evrópskum samfélögum.
Allt bendir til þess að norræna byggðin á Grænlandi
hafi verið með sama hætti og á Íslandi, sama vegalengd milli
býla og álíka sóknaskipulag. Ekki er hægt að skýra það
eingöngu út frá atvinnuháttum því þar var samfélag sem lifði
mun meira á fiskveiðum. Ég held því að helsta skýringin á
kyrrstöðu sveitasamfélagsins sé friðsæld, lítil hætta á innan-
landsófriði eða utanaðkomandi árás.
Mikið hefur verið rætt um upphaf íslensks
þjóðernis. Svo virðist sem þið Harald
Gustafsson séuð á öndverðum meiði í þeirri
umræðu.
Já, skoðanaskipti okkar Haralds eiga sér nokkra
forsögu. Ég stundaði háskólanám í Svíþjóð og þekki ágætlega
SAGNIR ‘ 98 74
„Samvinna er lykilatriði í sagnfræði“
Ef stríðandi her-
flokkar hefðu farið um
landið, þá hefði fólk þurft
að breyta búsetumynstrinu
eins og raun varð á í
Evrópu.